Megaproces MH17 start volgend voorjaar: ‘Voor nabestaanden dreigt teleurstelling’

“Ik hoef die verdachten niet in de ogen te kijken. Ze zullen toch niet komen.  Rusland roept al vanaf dag één: wij hebben er niks mee te maken – dat is te triest voor woorden. Ik wil gewoon weten wat er is gebeurd.”

Cécile Brouwer verloor op 17 juli 2014 haar zus, schoonbroer, nicht van 15 en haar 11-jarige neefje. Het hele gezin kwam om bij hun gecrashte vakantievlucht. “Mogelijk is er een fout gemaakt, moest er een militair vliegtuig worden neergeschoten. Maar een fout die bijna driehonderd levens kost, móét door iets of iemand worden verantwoord. Daar kun je niet van wegkijken.”

Woensdag kregen de nabestaanden van de ramp met MH17 te horen dat vier verdachten – drie Russen en één pro-Russische Oekraïner – worden vervolgd. Daarmee is het strafproces feitelijk begonnen. Of de verdachten nu komen opdraven of niet, of Rusland gaat meewerken of niet: op 9 maart 2020 om 10 uur begint in de rechtbank op Schiphol sowieso de eerste zittingsdag. 

Opzienbarend

Het wordt een opzienbarend proces: een zaak met 298 slachtoffers uit tien landen, die vermoedelijk wordt gevoerd zonder verdachten en zonder verdediging. Vijf landen werkten mee aan de opsporing, die plaatsvond in een moeilijk bereikbaar oorlogsgebied. Een zaak waarop alle ogen van de wereld zullen zijn gericht. Wat betekent dat voor de nabestaanden?

Jos de Keijser, bijzonder hoogleraar complexe rouw aan de Rijksuniversiteit Groningen, volgt voor zijn onderzoek familieleden van de omgekomen MH17-passagiers. Hij ziet in grote lijnen twee manieren waarop zij omgaan met het verlies. “Er is een grote groep mensen die hun verlies proberen te nemen, die de draad van hun leven proberen op te pakken. Die nabestaanden hoor je niet in de media, maar die zien op tegen de rechtsgang. Dat betekent namelijk dat ze weer iedere dag aan deze zaak zullen worden herinnerd, weer slapeloze nachten.” De Keijser begeleidt als psycholoog enkele van de nabestaanden. “Er is iemand bij die zei: ik ga maart volgend jaar op wereldreis, want ik wil niks over die zaak horen.”

Aan de andere kant ziet hij een kleinere groep nabestaanden die zich meer op de buitenwereld richt, die graag gerechtigheid wil en de daders ter verantwoording wil roepen. Die groep voelt zich juist gesterkt dat het proces nu is aangekondigd, zegt De Keijser.

Voorzitter Piet Ploeg van de Stichting Vliegramp MH17 behoort tot die laatste categorie. Hij bereidt zich voor op een ingewikkeld proces. “Neem alleen al het spreekrecht”, zegt Ploeg. “Alle nabestaanden, uit tien landen, mogen volgens het Nederlands recht gebruik maken van hun spreekrecht. Per slachtoffer hebben drie nabestaanden daar recht op, dus in theorie zijn dat bijna negenhonderd mensen. Hoe ga je dat vorm geven? We streven naar een zo groot mogelijk draagvlak.”

Vrijdagochtend had het bestuur van Stichting Vliegramp MH17 daarover een gesprek bij een advocatenkantoor. “We begrijpen dat je het spreekrecht moet beperken”, zegt Ploeg. “Dan kun je denken aan groepen die bijvoorbeeld door een advocaat of Slachtofferhulp worden vertegenwoordigd. Maar hoe bepaal je die groepen?” De stichting denkt na of het spreekrecht gezamenlijk kan worden uitgeoefend namens nabestaanden van samenreizende groepen of families. Ploeg: “Maar die gezelschappen zijn vaak heel divers en ook binnen gezinnen is er soms onderlinge onenigheid.”

De Keijser ziet dat nabestaanden heel verschillend omgaan met het verlies. “Diegenen die meer bezig zijn met de schuldvraag zullen eerder gebruik willen maken van het spreekrecht en daar baat bij hebben. Voor anderen kan het juist een belastende druk geven. Alsof je niet voor je kind opkomt als je niet spreekt. Ik zou tegen de nabestaanden willen zeggen: voel je absoluut niet verplicht.”

Teleurstelling

Cécile Brouwer wil graag haar verhaal doen in de rechtszaal. “Ik wil uitleggen wie we zijn verloren. Hun namen moeten genoemd worden. Mijn nichtje en neefje hadden nog een heel leven voor zich. Ze zijn voor niks gestorven.”

De rechtszaak gaat vanaf maart 2020 ‘minstens tot het einde van het jaar’ duren, zei onderzoeksleider Fred Westerbeke woensdag. Voor nabestaanden wordt dat een zware periode, zegt criminoloog Mariëtte van Denderen, die promoveerde op rouwverwerking na moord. “In ons onderzoek zagen we dat nabestaanden met een nog lopende rechtszaak meer rouwklachten ervaren dan nabestaanden bij wie het strafproces is afgesloten of bij wie nooit een dader is gevonden.”

De criminoloog vraagt zich af of de MH17-rechtszaak nabestaanden gaat brengen waarop zij hopen. “Mensen die iemand door geweld zijn kwijtgeraakt, willen doorgaans vooral weten waarom iets is gebeurd. In dit geval komen de verdachten mogelijk niet opdagen, zie je dat Rusland de eigen rol ontkent, dat er voor Maleisië allerlei politieke belangen spelen. Dan ervaar je dat een zaak heel ergens anders over gaat dan de vragen waar je als nabestaande mee zit. Dat kan tot teleurstelling leiden.”

Uit haar onderzoek blijkt dat de uitkomst van een strafzaak voor het rouwproces niet zoveel uitmaakt. “Of de dader wordt veroordeeld en wat voor straf die krijgt, heeft uiteindelijk weinig invloed op de pijn die mensen voelen.” Ook in het geval van MH17 zal een eventuele veroordeling het verlies bij nabestaanden niet verzachten, voorspelt Van Denderen. “Rouw gaat niet over de dader, maar over de persoon van wie je hield. Die is dood. En dat verandert niet.”