‘Operatie Nachtwacht’ van start: Rembrandts meesterwerk wordt live gerestaureerd

Uitgekleed, dat is het woord. Kijken naar een lijstloze Nachtwacht (1642), is kijken naar een schilderij zonder kleren, een naakt schilderij. En net als bij mensen maakt dat kwetsbaar. De Nachtwacht is een oude man wiens door de 376 jaren getekende lichaam zorg behoeft. Een operatie was nodig, Operatie Nachtwacht. 

Operatie Nachtwacht is een grootschalig, zo niet het tot op heden grootschaligste (materiaal-technische) onderzoeksproject naar Rembrandts beroemde schilderij. Een project dat voor het oog van het publiek in een speciale glazen ruimte zal plaatshebben; maandagochtend was de aftrap. Er zijn vijfentwintig experts bij betrokken. Kunsthistorici, natuurwetenschappers, technisch onderzoekers, iemand met verstand van kunstmatige intelligentie. Ze zijn afkomstig van onder meer het Rijksmuseum, het Amsterdam Museum, de TU Delft, en de Universiteit van Amsterdam. De duur van het project hangt af van de uitkomst van het onderzoek. Het onderzoek zelf kost in ieder geval een maand of negen.

Glazen huis

Gedurende die periode bewoont De Nachtwacht zijn eigen glazen huis. Hij wordt afgeschermd door een door architect Jean Michel Wilmotte ontworpen, vier meter hoge glazen omheining (de kooi van Dr. Hannibal ‘the cannibal’ Lecter komt in gedachten), en hangt aan een ezel die in elke richting valt te bewegen, inclusief voorwaarts. Ervoor: twee schaarliften, een voor de apparatuur en een voor de restauratoren. De entourage is onontbeerlijk, meent restaurator en coördinator van Operatie Nachtwacht Susan Smelt: ‘Je wilt niet halverwege voor verrassingen komen te staan.’

Dat de restauratie op zaal zou plaatshebben stond vanaf het begin vast, vertelt Gregor Weber, hoofd Beeldende Kunst van het Rijksmuseum. De Nachtwacht is te belangrijk, zo u wilt: te iconisch om voor langere tijd achter de schermen te blijven. Bezoekers verwachten dat het werk op zaal hangt. Bovendien: een openbare restauratie biedt de mogelijkheid om het publiek op de hoogte te houden van de meest recente bevindingen van de onderzoekers. Operatie Nachtwacht sluit hiermee aan bij een lange reeks projecten waarbij een beroemd kunstwerk voor het toeziend oog van de bezoekers wordt onderzocht en gerestaureerd. Jan van Eycks Het Lam Gods (Museum voor Schone Kunsten in Gent) en Michelangelo’s Sixtijnse Kapel (Sint Pieter) zijn in die reeks de bekendste.

H&M‘tje

De timing is geslaagd, meent Weber. Hoewel Rembrandts schuttersstuk ‘morgen heus niet uit elkaar valt’, is het toch belangrijk dat Operatie Nachtwacht juist nu van start gaat. 2019 is immers Rembrandt-jaar. En Kapitein Frans Banning Cocq en de zijnen vertonen ouderdomskwaaltjes. Littekens van een steekpartij uit de jaren zeventig, donker wordende retouches uit latere decennia: ze springen ontegenzeggelijk in het oog. De grondlaag die door de Cocq’s kostuum bloedt en de zwarte stof de aanblik geeft van een H&M’tje na drie wasbeurten: ook die laat zich niet langer negeren. Er moet iets aan gebeuren. Voor het zover is zal het schilderij worden onderzocht.

Deze doorlichting is ongekend uitvoerig. De nieuwste onderzoeksmethoden komen er aan te pas, zoals daar zijn: hoge resolutie fotografie, hyperspectrale imaging en, leuk voor op het scrabble bord, macro-röntgenfluorescentiescanning. Er zullen 12.500 hoge resolutie foto’s worden gemaakt, sommige tot op de duizendste millimeter, en 56 Macros XRF-scans à 24 uur per scan. Met die laatste kunnen de chemische elementen in de verf worden geanalyseerd, en zo de door Rembrandt gebruikte pigmenten. Het is niet data-verzamelen om het data-verzamelen, verzekert Susan Smelt. 

Antwoorden

De nieuwe informatie moet leiden tot meer inzicht in de conditie van het schilderij, alsook in diens restauratiegeschiedenis en totstandkoming: hoe ontwierp Rembrandt zijn meest ambitieuze werk? Waar wijzigde hij de compositie? Welke delen schilderde hij zelf, en waar kreeg hij assistentie van (oud)-leerlingen? Het zijn beantwoordbare vragen, meent Gregor Weber. De nieuwe data gecombineerd met een connaisseurs-oog zullen die antwoorden dichterbij brengen, verwacht hij.

Meer inzicht in de materiële kant van het schilderij kan volgens Weber ook nieuw licht werpen op de iconografie, zij het op detailniveau. Natuurlijk, De Nachtwacht stelt een groep schutters voor die zich klaarmaakt om te marcheren, aan die lezing zal waarschijnlijk niks veranderen, maar de interpretatie van de individuele figuren staat wel degelijk ter discussie. Van het kleine meisje (waarschijnlijk een mascotte) is bijvoorbeeld bekend dat ze ooit een veer droeg, maar dat die later werd weggeschilderd. En door te achterhalen of die veer al dan niet door Rembrandt zelf werd bedacht, krijgen we een scherper beeld van wat hem precies met deze figuur voor ogen stond.

Iets anders waar men meer over hoopt te leren is wat er na de voltooiing met het stuk werd uitgehaald. Zijn er, om eens iets te noemen, door andere schilders toevoegingen gedaan? Eén zo’n optionele additie betreft de cartouche met de namen van de schutters boven de poort. Deze staat niet op kopie die Gerrit Lundens van De Nachtwacht maakte (1642-55), wat ervoor pleit dat het een aanvulling betreft. Maar het staat wel weer op de ondertekening van die kopie, wat er weer op zou kunnen wijzen dat de cartouche wel degelijk door Rembrandt zelf werd geschilderd. Voorlopige status: we weten het niet. Grondig onderzoek kan kleine mysteries als deze wellicht helpen oplossen.

Verloren stukken

Misschien wel het meest intrigerende vraagstuk betreft de verloren stukken van De Nachtwacht: zijn ze bewaard gebleven, en zo ja, waar zijn ze? Als bekend werd het schilderij tijdens de verplaatsing van de Kloveniersdoelen naar het Stadhuis (nu: Paleis op de Dam) in 1715 op maat gemaakt voor zijn nieuwe onderkomen. Wat wil zeggen: er werden delen afgesneden.

Volgens Weber mogen we er niet automatisch vanuit gaan dat die delen verloren gingen. Het is denkbaar dat de restauratoren van dienst, zelf ook schilders, ze hergebruikten voor eigen werk. Dat zou kunnen betekenen dat die fragmenten van De Nachtwacht nu ergens aan de muur hangen. Om ze op te sporen zou de draadstructuur van de schilderijen van de rond 1715 aldaar actieve schilders (een drietal) moeten worden vergeleken met De Nachtwachts eigen draadstructuur. Maar eerst: het onderzoek zelf.

Restaurator Smelt blijft er nuchter onder. Voor haar is De Nachtwacht ‘gewoon een schilderij’. Ze heeft vroeger ook nooit gefantaseerd dat ze ooit mede-verantwoordelijk zou zijn voor de restauratie ervan. De Twentse heeft er sowieso weinig herinneringen aan. ‘Als kind wist ik niet van het bestaan van De Nachtwacht. Pas tijdens m’n studie kunstgeschiedenis leerde ik erover.’