Dit is de meedogenloze schaduwspits achter Boris Johnson

Na een recent Lagerhuisdebat verzamelde de parlementaire pers zich rond twee woordvoerders van de regering. Tijdens de briefing vroeg een verslaggever of Dominic Cummings eigenlijk lid was van de Conservatieve Partij. “We kunnen het hem zelf vragen”, reageerde een collega, waarna de hoofden zich draaiden naar de tengere, mysterieuze topadviseur van Boris Johnson die zwijgzaam in een hoekje stond en alles met zijn priemende ogen gadesloeg, soms vluchtig kijkend op zijn mobiele telefoon. “De woordvoerders zijn er voor de vragen”, klonk het plagerig.

De schaduw is de natuurlijke habitat van de 47-jarige Cummings. Karakteristiek waren de beelden van Johnsons entree, eind juli, in Downing Street. Medewerkers vormden een haag toen de nieuwe premier binnenliep. Wie de beelden goed bekeek, zag in de hoek naast de deur de kale tronie van Cummings, die voorzichtig applaudisseerde. Ervaren waarnemers wisten bij deze aanblik genoeg: daar stond de nieuwe baas van het land, daar stond de man van wie bekend is dat hij keihard op zijn doel afgaat, zonder zich zorgen te maken om de nevenschade. Hij had naar de baan gesolliciteerd met een tweet: ‘Please get in touch’. Eronder een Batman-foto.

Dat doel is het voltooien van de Brexit, het afmaken van het werk waar hij jaren geleden aan begonnen was. Cummings staat bekend als de meesterstrateeg achter de referendumcampagne, een indruk die werd bevestigd door de film An Uncivil War, waarin zijn rol werd gespeeld door Benedict Cumberbatch. Na de zege ergerde hij zich enorm aan de incompetentie van de Britse regering. Zes weken na zijn comeback in Westminster is zijn hand duidelijk geworden: de remainers zijn naar de periferie van Conservatieve Partij verdreven, een onwillige adviseur is met harde hand uit Downing Street gezet en het parlement is met reces gestuurd.

Dominic Cummings staat in een moderne traditie van speciale regeringsadviseurs. David Cameron had de beschikking over Steve Hilton, de zoon van Hongaarse vluchtelingen die op blote voeten door de ambtswoning schuifelde en zijn baas ertoe bracht een EU-referendum uit te schrijven. Theresa May voer blind op Nick Timothy, de man met de lange baard die haar aanraadde een harde Brexitkoers te varen. En nu verlaat Boris Johnson zich op ‘The Dom’, wiens naam door veel Conservatieve politici wordt uitgesproken alsof ze een augurk eten. Door oud-premier John Major is de strateeg weggezet als een ‘politieke anarchist’.

Voetbalvader met bodywarmer

Downing Street is omsingeld door vijanden, een situatie die Cummings aanstaat: welke kant je ook op schiet, het is altijd raak. Zijn harde optreden past niet bij het voorkomen van Cummings, die erbij loopt als voetbalvader: bodywarmer, gympen en een wit overhemd dat half uit zijn spijkerbroek hangt. Met deze manier van kleding wil hij benadrukken dat hij aan de kant van de gewone, niet-Londense Engelsman staat, ook al heeft zijn huis in de hoofdstad een speciale kamer voor wandtapijten. Cummings heeft bewezen een prima neus te hebben voor wat er buiten Londen leeft. Je kunt de man uit Noordoost-Engeland halen, maar Noordoost-Engeland niet uit de man.

Deze zoon van een boorplatformmanager en een onderwijzeres groeide op Durham, genoot onderwijs op de eerbiedwaardige, zeshonderd jaar oude Durham School en ging geschiedenis studeren aan Exeter College in Oxford. Daar zagen medestudenten een intellectueel begaafde, wat zonderlinge jongeman. Eentje die, zoals zijn oude studiegenoot Lebby Eyres schreef, ‘de schaduwen bewoonde’ en de nachten doorbracht met het spelen van Risk. Onder de classicus Robin Lane Fox verwierf hij de liefde voor de pure democratie in het oude Griekenland, onder de omstreden historicus Norman Stone de euroscepsis.

Na cum laude te zijn afgestudeerd vertrok Cummings, die de Russische taal beheerst, naar Boris Jeltsins Rusland, waar hij aan verscheidene projecten werkte, waaronder het opzetten van een vliegdienst van Wenen naar de Zuid-Russische stad Samara. Een succes werd het niet. Er kwam een vlucht, maar zonder passagiers. De geheime dienst zou het initiatief de nek hebben omgedraaid. Vruchtbaarder was later zijn strijd bij een referendum tegen het instellen van een regionale bestuurslaag in Noordoost-Engeland. Tevens voerde hij met succes campagne tegen de door Tony Blair gewenste invoering van de euro.

Hij adviseerde de Conservatieve partijleider Iain Duncan Smith, maar was niet onder de indruk van deze politicus, noch van andere politici. Gedesillusioneerd over het politieke establishment in Westminster, dat volgens hem enkel bestaat om zichzelf in stand te houden, keerde hij terug naar het noordoosten om zich jarenlang op te sluiten in de boerderij van zijn vader. Daar leidde hij zichzelf op tot een renaissanceman, door zich te verdiepen in wetenschap, literatuur en militaire geschiedenis. Met een bijzondere belangstelling voor Otto von Bismarck, de ijzeren kanselier die Duitsland wist te verenigen en altijd de zwakke punten van zijn tegenstanders wist te vinden.

In 2010 keerde Cummings terug naar Westminster om adviseur te worden van Michael Gove. Die wilde als minister van Onderwijs zogeheten ‘free schools’ (scholen die niet onder auspiciën van gemeenten vallen) opzetten, en moest daarbij de strijd aangaan met de onderwijswereld. Terwijl David Cameron deze ‘carrièrepsychopaat’ negeerde, was Gove juist van hem onder de indruk. In dezelfde tijd trouwde Cummings met Mary Wakefield, de adjunct van Boris Johnson bij het weekblad The Spectator en dochter van de baronet Sir Humphrey Wakefield, die weer een nazaat is van oud-premier Charles Grey, de graaf van de beroemde thee.

Wanneer hij niet in Londen zit, woont Cummings in Chillingham Castle, het kasteel van zijn schoonfamilie. Zijn afkeer van de Europese Unie en de hoofdstedelijke elite maakten hem in de aanloop naar het Brexitreferendum tot de ideale campagnestrateeg. De samenwerking met anderen liep daarbij soms uitermate stroef. Hij keek neer op ‘oerbrexiteers’ van de European Research Group en moest evenmin iets hebben van de populist Nigel Farage, die hij een politiek extremist noemde. Vredesonderhandelingen tussen Kamp Farage en Kamp Cummings – gehouden op Chilham Castle, de woning van Ukip-suikeroom Stuart Wheeler – liepen dan ook op niets uit.

Sterker, door zijn meedogenloze optreden maakte hij ook vijanden in eigen kring. Er vond zelfs een coup tegen Cummings plaats, beschreven door Tim Shipman in diens thriller-achtige Brexit-epos All Out War, maar hij werd gered door Gove, die alleen campagne voor de Brexit wilde voeren als zijn oude metgezel Cummings daar de leiding over had. “Moet ik jullie soms adviseren hoe je een goede coup tegen mij pleegt?”, vroeg hij de coupplegers. Het was Cummings die de slogan ‘take control’ veranderde in ‘take back control’, een gouden greep. Hij suggereerde ook het omstreden verband tussen de EU-contributie van 350 miljoen pond per week en geld voor de zorg.

Cummings zou ook achter het idee hebben gezeten om het in ongenade gevallen databedrijf Cambridge Analytica binnen te halen, bedoeld voor de oorlogsvoering via sociale media. Hij negeerde uitnodigingen van een Lagerhuiscommissie om hier vragen over te beantwoorden, wat hem de beschuldiging van ‘minachting van het parlement’ opleverde. Het kon hem allemaal weinig schelen. Waar parlementsleden in hem een hedendaagse barbaar zien, lopen zijn eigen medewerkers met hem weg. Voor zijn ondergeschikten, die hard werken en loyaal aan hem zijn, gaat hij door het vuur.

Goed observeren is de kracht van deze ontregelaar. Als devoot aanhanger van de speltheorie wil hij altijd achterhalen wat de vijand denkt en wil, om vervolgens toe te kunnen slaan. Aan geliefd zijn heeft hij, anders zijn dan baas op 10 Downing Street, geen enkele boodschap. Deze Brexitrevolutionair wil altijd winnen. In politiek opzicht betekent dat het weghalen van het Verenigd Koninkrijk vanonder de beschermende paraplu van ‘het Europese protectionisme’. Curieus is het dat de eindstrijd tegen de ‘gezichtsloze, ongekozen bureaucraten’ in Brussel wordt geleid door een ongekozen bureaucraat – en kasteelheer – in 10 Downing Street.