Tien jaar aan gewerkt, nu klaar: grote tentoonstelling Italiaanse kunstenaar Leonardo da Vinci opent in Louvre

Acht jaar geleden organiseerde de National Gallery in Londen de tentoonstelling, "Leonardo, the Milanese years". Op het eerste gezicht week die expositie niet zo ver af van wat Parijs nu toont. Dat komt omdat Leonardo in Milaan erg productief was en zijn werk overal meesleepte. Het Louvre behandelt de volledige Leonardo en wil bewijzen hoe de grote wetenschappelijke kennis en het technische vernuft van deze ideale renaissanceman naadloos samenvallen met zijn artistieke talent en met zijn psychologische en filosofische inzichten. Gelukkig wordt het mysterie niet ontsluierd. 

De tentoonstelling volgt de biografie van Leonardo di Ser Piero da Vinci (1452-1519) en dat komt goed uit, want het werk van de kunstenaar loopt simpelweg parallel met zijn levensloop. De tentoonstelling begint dus met de vroegste veelbelovende schetsen van de jonge Leonardo en een bas-reliëf en twee schetsen van zijn leermeester Verrocchio, die definitief stopte met schilderen toen hij vaststelde hoe goed Leonardo was. 

(Lees verder onder de illustratie) 

Leonardo paste meteen een grote innovatie toe die hij had geleerd bij de Vlaamse schilders op studiereis in Italië: olieverf. Verrocchio werkte nog met eigeel en allerlei kleurstoffen. Daarom hangt hier het portret "Jonge man met een medaille" van Hans Memling en die brengt het er in vergelijking met de meester uit Firenze goed van af.

Snel blijkt dat Leonardo, misschien als onecht kind van een rijke notaris, bijzonder gefascineerd is door Maria met haar kindje Jezus. De eerste versie, "Madonna met kind en een bloem", is niet perfect, het licht in het raam achter de Maagd is te nadrukkelijk, en voorts valt daarbuiten niets te zien, in tegenstelling tot de landschappen van de Vlaamse Primitieven met hun typische doorkijkjes. De peuter op de schoot van zijn mooie jonge moeder grijpt erg geconcentreerd naar een bloempje.  

Lees verder onder de reportage uit het Journaal :

Leonardo maakte maar een beperkt aantal schilderijen, maar hij bleef er jaren aan werken en liet ze dan nog vaak onafgewerkt achter. Maar onvoltooid is niet echt het juiste woord. Het onvolmaakte en veranderende hoort bij het leven, niemand blijft wat hij is of was op een bepaald ogenblik. Zo bevat "De boete van de Heilige Hiëronymus" grote open vlakken, maar de halsspieren zijn anatomisch perfect geschilderd. Tussen haakjes, de boete bestaat erin dat de goede man zichzelve kastijdt met een steen...   

Met de speciaal gerestaureerde "La belle ferronnière", gebrekkig te vertalen als "Vrouw met een ijzeren sieraad op het voorhoofd", slaagde Leonardo erin om een portret te maken van bijna Mona Lisa-kwaliteit. Die onpeilbare blik bijvoorbeeld, de behandeling van de boord van de jurk, en ook hier al het onverklaarde mysterie. Jammer dat, zoals in Londen, "Dame met hermelijn'' hier niet naast hangt. We kunnen niet alles hebben. De "Jonge muzikant" met een echt stuk partituur maakt een en ander goed. 

Een beetje kennis van het kindsheidsevangelie helpt om Leonardo's taferelen te waarderen. Anna is de moeder van Maria. Elisabeth is haar veel oudere nicht die rond dezelfde tijd als Maria een zoontje kreeg, de latere Johannes de Doper, niet te verwarren met de apostel Johannes, de lievelingsleerling van Christus. Al die figuren spelen een prominente rol in het oeuvre van Leonardo.  

Da Vinci stelt Maria altijd voor als de 15-jarige moeder die ze volgens de overlevering was, zich niet helemaal bewust van wat haar overkomt, maar al duidelijk op de hoogte van de zware opdracht die haar blote kindje te wachten staat. Op een paar werken speelt Jezus met een ijzeren kruis...

Leonardo maakte twee versies van "Maagd en kind op de rotsen", in Londen hingen ze tegenover elkaar, in Parijs is maar één versie te zien, weliswaar de mooiste, met de prachtige engel vooraan die tegelijk lief en schalks de aandacht vestigt op het hele tafereel. De rotsachtige achtergrond blijft fascinerend vaag.   

De bezoeker van het Louvre kan voortdurend switchen van de meesterwerken en grote tekeningen naar de vele vitrines en wanden met schetsen, de soms piepkleine teken- en schrijfboekjes van Leonardo, de studies en wetenschappelijke tekeningen. De toeschouwer kan dus perfect doseren, en de apotheose(s) uitstellen.

Een van die hoogtepunten is de kleine, vergeelde "Man van Vitruvius", de naakte figuur die in een cirkel en vierkant de omtrek van aarde en hemel aftast, een werkje dat lange tijd wel of niet naar Parijs mocht vanuit Italië. Van het "Laatste avondmaal", het beroemde maar toegetakelde fresco in een kerk in Milaan, hangt er een trouwe kopie, en prachtige studies van een aantal koppen van aanzittenden.  

Leonardo liet 10.000 pagina's na. Wat stellen ze voor, die droedels? Hij bestudeerde botanische en anatomische wetten en fysiologische, geologische en geografische kenmerken, maakte architectuurtekeningen en technische plannen, voorspelde krasse uitvindingen, en schetste militaire toepassingen, onder meer een tank "voor de Flintstones" (zonder wielen dus) en urbanologische kaarten.

Voorts schreef hij honderden teksten met ganzenveer en galnoteninkt, als linkshandige meestal van rechts naar links in spiegelbeeld. Hij bekwaamde zich in de weergave van de vlucht van vogels en vliegende mensen, de poten en klauwen van beren, de groei van bomen en de zuivere meetkunde. Een paar ontwerpen doen aan Panamarenko denken. Opzienbarend is een te zwakke term om het wonder van al dat voorbereidend werk uit te drukken.   

Via een bizar (gerestaureerd) portret van Johannes de Doper met weelderig krulhaar en vrouwelijk gezicht en een kopie van de beruchte "Salvator Mundi" die nu onbereikbaar in een of ander Emiraat hangt, komt de kijker bij het weelderig gerestaureerde en ontroerende "De Heilige Anna, Maria en Kind". Wat is hier zo aangrijpend aan? Vooreerst zit de jonge volwassen Maria op de schoot van haar moeder, Anna.

De moeder lijkt niet veel ouder dan de dochter. Foutje? Neen, Leonardo wijst op het identieke lot van die moeder en grootmoeder, en misschien op dat van alle vrouwen die kinderen krijgen, en tegelijk ook nog eens op de vergankelijke ongrijpbaarheid van de abstracte tijd.  

Meer dan andere werken gaat dit late schilderij naar de essentie van de boodschap. In tegenstelling tot vroegere werken, houdt Leonardo hier de achtergrond maar ook het textiel vrij vaag. En de essentie is het kind dat een lammetje wil pakken en knuffelen. Het Lam Gods dus, hijzelf, als offer voor de mensheid. Maria weet niet goed of ze het moet toelaten, Anna moedigt haar aan om dat toch te doen. Dit is meesterlijke portretkunst, een verhalende techniek van hoog niveau, juiste psychologie en religieuze filosofie verenigd op één doek, een topprestatie van menselijk vernuft, kennis en talent.  

De "Mona Lisa" hangt ook in het Louvre, op haar vaste plaats, ik schat een kilometer van de tentoonstelling vandaan. Maar het loont de moeite om haar erbij te nemen, alleen al voor die ongelooflijk mooie handen, dat nauwelijks zichtbare sluiertje op het haar, en uiteraard de eeuwige glimlach.

"La Gioconda" is ideaal om te bekijken na de expositie, om de les nog eens samen te vatten: de technische perfectie gebaseerd op feilloze kennis, en de vele vaag gehouden elementen niet alleen in de achtergrond maar ook op de gezichten, wat psychologisch en metafysisch werkt: mens, hemel en aarde zijn één voortdurend veranderend organisme, een macrokosmos van ontstaan, geboorte, leven, groei, pijn, lijden en dood, en de schilderkunst moet dat alles samenvatten, en in het geval van Leonardo verbeteren. Mona Lisa wist het al, daarvan getuigt haar glimlach.   

Da Vinci, tot 24 februari 2020 in het Louvre, reservatie verplicht, er worden 600.000 bezoekers verwacht, alle info hier.