Paul Kagame de redder van Rwanda? Volgens journaliste Judi Rever pleegde hij een ‘tweede genocide’

De Canadese journaliste Judi Rever wekt controverse op door een andere kijk op de Rwandese genocide te brengen. Het Rwandees Patriottisch Front (RPF) van huidig Tutsi-president Paul Kagame pleegde volgens haar een ‘tweede genocide’ op een deel van de Hutu-bevolking – voor, tijdens en na de onbetwiste volkerenmoord op de Tutsi’s. Haar besluit, op gezag van honderden getuigen en VN-documenten, zorgt voor heel wat ophef.

We ontmoeten Judi Rever op een discrete locatie in ons land. Ze vermijdt bewust publieke plaatsen zonder begeleiding. “Wist je dat ik tijdens een vorig bezoek aan België omwille van mijn onderzoek naar Rwandese oorlogsmisdaden beschermd moest worden door jullie politie? Er waren in 2013 en ’14 doodsbedreigingen tegen mij en mijn familie geuit. Ik werd in die periode ook achtervolgd in Montréal. Sinds mijn boek verscheen is het rustiger, want mijn bevindingen zijn nu publiek. Het Rwandese regime zet nu lobbyisten in om een smeercampagne tegen mijn boek op te zetten.”

Het RPF, de voormalige Tutsi-rebellenbeweging en huidige partij van Rwandees president Paul Kagame, was in 1990 Rwanda binnengevallen vanuit hun ballingsoord in Oeganda. In de jaren daarna rukten ze op naar de hoofdstad Kigali waar Kagame in 1994, onder het toeziend oog van Belgische VN-blauwhelmen, onderhandelde over een mogelijke machtsdeling met Hutu-president Juvénal Habyarimana.

Toen het vliegtuig van de president op 6 april van dat jaar boven Kigali werd neergehaald, begonnen Hutu-extremisten uit het regeringsleger en milities aan een geplande genocide die een geschatte 800.000 Tutsi’s en gematigde Hutu’s het leven kostte. Maar deze – ook door Rever onbetwiste –volkerenmoord is volgens haar bevindingen slechts het eerste luik van een nog bloediger episode.

Als journaliste in het toenmalige Oost-Zaïre, toen voor Radio France Internationale en later voor Agence France Presse en de krant The Globe and Mail, raakte Rever kort na de genocide geïntrigeerd door de verhalen van Hutu-vluchtelingen die getuigden over massamoorden door het RPF – op een moment dat de internationale gemeenschap Kagame al omarmde als bevrijder.

Ze stelde zichzelf ook kritische vragen bij de duizenden lijken in de Kagera-rivier die in mei en juni 1994 naar het Victoriameer in Oeganda dreven, waarvan iedereen aannam dat het allemaal Tutsi-slachtoffers waren, terwijl de brede strook van de prefectuur Kibungo langs de noordwaarts stromende rivier eind april al stevig in handen was van het RPF. Nu een kwarteeuw later, na gesprekken met vele tientallen getuigen en na inzage van VN-rapporten, neemt Rever in haar boek De waarheid over Rwanda de omstreden stelling in dat de Rwandese president en zijn troepen een ‘tweede volkerenmoord’ pleegden.

U werd als expert-getuige opgeroepen door de advocaat van een veronderstelde Hutu-genocidair, Fabien Neretse, wiens proces vorige week in Brussel begon. Het hof van assisen weigerde u omdat uw getuigenis hier niet relevant zou zijn. Was u gekomen indien u aanvaard was?

Judi Rever: “Ja, ik was bereid om te getuigen. Ik ben eigenlijk ontzet dat de voorzitter van het hof mijn getuigenis weigert. Deze beslissing kan volgens mij ernstige juridische gevolgen hebben, niet alleen voor deze zaak maar ook voor de onafhankelijkheid van gerechtelijke procedures in België. Ik wilde het hof belangrijk contextueel bewijs leveren over RPF-doodseskaders die Rwanda’s noordwestelijke regio van Ruhengeri en de Nyamirambo-wijk in Kigali uitvoerig infiltreerden, daar waar verondersteld is dat Fabien Neretse zijn misdaden pleegde.

“Het bewijs dat RPF in deze gebieden tijdens de genocide burgers vermoordde – alsook in noordelijk Rwanda in 1992-’93, voorafgaand aan de genocide – is te lezen in vertrouwelijke ICTR-documenten in mijn bezit (International Criminal Tribunal for Rwanda, kortweg het Rwandatribunaal, van 1994 tot en met 2015, red.), en wordt ondersteund door mijn eigen interviews met voormalige RPF-soldaten en -officieren.

“Na meer dan 20 jaar onderzoek naar RPF-misdaden en het interviewen van ex-leden van de militaire inlichtingendienst en reguliere bataljons van het RPF, ben ik van mening dat het regime van Paul Kagame probeert zijn eigen, moorddadige geschiedenis te verdoezelen door, onder meer, aanklachten te fabriceren tegen hoogopgeleide, succesvolle en high profile Hutu’s.

“Als er recht gesproken moet worden in deze zaak, moet het Belgische hof ook bewijs horen over RPF-moorden in de gebieden waar Neretse volgens de openbare aanklager zijn misdaden pleegde.’

Is dat dan ‘de waarheid over Rwanda, en het regime van Paul Kagame’, zoals de Nederlandstalige titel van uw boek luidt? In elke oorlog sneuvelt de waarheid toch altijd eerst?

“Dat is zo, maar ik wil juist daarom een vollédiger waarheid vertellen dan deze die we kennen over Rwanda. De Engelstalige titel, In Praise of Blood, verwijst ook ironisch naar de verbazingwekkende steun die het RPF van president Kagame kreeg nadat hij aan de macht kwam, en dat ondanks het geweld dat zijn rebellen sinds 1990 pleegden. Het refereert ook aan de internationale steun voor Kagame, wiens bestuur door de VS ‘een model voor Afrika’ werd genoemd.

“De officiële verhaallijn die academici, media en publieke opinie nu over Rwanda hanteren is gesmeed in een geweldsklimaat. Het Rwandees regime gebruikt ook vandaag nog geweld om mensen te intimideren, te chanteren, op te sluiten of zelfs te vermoorden omdat ze de donkere kant van het gekende genocideverhaal belichten. Het Westen steunde dit proces. Er zijn documenten en bewijzen verborgen gehouden voor de publieke opinie.”

U brengt veel getuigenissen van oorlogsmisdaden door het RPF, zoals een massamoord op duizenden Hutu-burgers in het voetbalstadion van Byumba. Wat is daar gebeurd?

“Het officiële verhaal is dat de gruwelijkheden door het RPF daar en elders wraakoefeningen waren voor de genocide door rebellen die hun zelfcontrole verloren. De slachting in het Byumba-stadion bewijst daarentegen dat ook het RPF geplande massamoorden pleegde.

“Het Byumba-bloedbad vond plaats erg kort nadat het regeringsvliegtuig met Hutu-president Habyarimana en de Burundese president was neergeschoten. De aanwezige mensen, ontheemden door de RPF-invasie, waren naar het stadion gelokt met de belofte dat er voedsel zou zijn. Daar aangekomen botsten ze op leden van de militaire RPF-politie die op aansturen van hun Opperbevel de sterke mannen scheidden van de vrouwen en kinderen, en ze bijeendreven in de dug-out. Vervolgens werd op iedereen het vuur geopend. Daarna brak paniek uit waarna het RPF granaten gooide in de massa. Ze werden afgemaakt met traditionele schoffels uit de landbouw.

“Ik kan dit allemaal in detail beschrijven omdat ik twee getuigen sprak, twee ex-RPF-militairen. Deze gebeurtenissen zijn óók gedocumenteerd door een speciale eenheid van het ICTR (dat destijds in Arusha, Tanzania, was gevestigd, red.), die ook de RPF-misdaden moest onderzoeken.”

U stelt dat Kagame persoonlijk bevolen zou hebben een aantal gewonde Hutu’s af te maken nabij het stadion…

“Ex-lijfwachten van Kagame vertelden me dat hij daags nadien de plek van het bloedbad inspecteerde en beval om gewonden ‘af te maken’ en ‘op te ruimen’. Kagame was ook in Byumba en omgeving in de twee dagen voor het bloedbad.”

Dit is een zware beschuldiging aan het adres van de huidige president. Was ook het Rwandatribunaal daarvan op de hoogte?

“In de ICTR-documenten die ik kon inkijken, blijkt dat zijn aide de camp, zijn adjudant, James Kabarebe net voor de moord bij het stadion van Byumba was geweest. Dit linkt Kagame aan deze misdaad. Het is belangrijk te benadrukken dat Kagame toen commandant was van een rebellenleger dat erg hiërarchisch was georganiseerd. Alle belangrijke beslissingen vielen onder zijn autoriteit.

“Een van de sterkere getuigenissen over Byumba, waarover ik beschik, komt van een ICTR-onderzoeker die dit onderzocht voor het Rwandatribunaal. Hij vertelde me dat hij nog nooit zoveel tastbare bewijzen had kunnen verzamelen over daders van een massamoord, tot en met de namen van diegenen die nadien de lijken moesten verbranden. Het Rwandatribunaal weigerde desondanks om vervolging in te stellen.”

U stelt ook dat er massagraven in Byumba waren die dateren vóór het neerschieten van het vliegtuig. ‘Hij (Kagame) had Byumba daarvoor al gezuiverd.’ Is daar bewijs van?

“Absoluut. In Rwanda werden er tijdens de RPF-invasie, ruim drie jaar voor de Hutu-genocide op Tutsi’s, al Hutu-burgers vermoord en in massagraven begraven. Ook dat heeft een vooraanstaand jurist van het ICTR me verteld. Ook uit onderzoek door de Universiteit van Rwanda zou blijken dat het RPF tot begin 1993 ongeveer 40.000 burgers doodde in de prefecturen Byumba en Ruhengeri.

“Volgens kroongetuige en oud-RPF-militair Théogène Murwanashyaka (een Tutsi wiens familie tijdens de genocide door de Hutu-milities was vermoord, red.) waren dit etnische zuiveringen die als doel hadden om vruchtbare grond te veroveren voor de Tutsi-vluchtelingen die in het kielzog van het RPF meekwamen uit Oeganda.”

De massamoorden op Hutu’s namen volgens uw getuigen toe na het uitbreken van de erkende genocide op Tutsi’s in april 1994. Lichamen zouden door het RPF zijn verbrand in het Akagera-park. Wisten de Verenigde Naties dit?

“De ICTR-onderzoeker vertelde me dat de VN-top op de hoogte was van berichten over opgepakte Hutu’s die in trucks waren afgevoerd naar het Akagera-park, waar ze werden vermoord. Ex-leden van Kagames RPF die naar het buitenland vluchtten, bevestigden me dit. Er moeten ook satellietbeelden zijn vanaf april 1994. Zo was er in Gabiro, aan de rand van het Akagera-park, een executieterrein in een kazerne. Er moeten van de massagraven Amerikaanse satellietbeelden bestaan. Satellieten konden trucks, bulldozers, omgewoelde aarde zien en vuren die aangestoken werden om lichamen met brandstof te verbranden. Mijn verzoek om ze op te vragen via de Amerikaanse Wet op Openbaar Bestuur werd geweigerd. Ze zijn classified, terwijl de VS wel satellietbeelden van de genocide op de Tutsi’s overmaakten aan het ICTR én aan het RPF – enkel als het hen uitkwam, dus.”

Waarom leidde het onderzoek van het speciaal ICTR-team naar RPF-oorlogsmisda-den nooit tot vervolgingen door de openbare aanklagers van het Tribunaal?

“ICTR-openbaar aanklager Carla Del Ponte kondigde op een bepaald ogenblik (na de veroordeling van vele Hutu-extremisten, MR) aan dat er ook aanklachten in de maak waren tegen het RPF. Dit alarmeerde Kagame. Heel wat getuigen van het speciale onderzoeksteam werden plots bedreigd.

“Del Ponte werd vervolgens eind 2003 verwijderd van haar post onder politieke druk van de VS, net op het moment dat ze een resumé klaar had met potentiële RPF-beklaagden. Kagame zelf was een van hen. Het ICTR-onderzoeksteam werd na Del Pontes vertrek stopgezet. De ICTR-jurisdictie werd overgedragen aan Rwanda zelf. Eigenlijk beslisten ze: ‘Laat deze moordenaars zichzelf maar onderzoeken.’”

Op basis van de ICTR-ontwerpaanklacht schrijft u ook dat agenten van Kagames militaire inlichtingendienst DMI niet alleen infiltreerden in de moordende Hutu-militie Interahamwe, maar hen zelfs opzweepten.

“Ja, de VN-onderzoekers stelden dat het RPF zogeheten ‘technici’ op pad stuurde, commando’s die moesten infiltreren. Ik heb dit gedubbelcheckt bij de voormalige hoge RPF-militairen met wie ik contact had en zij bevestigden dit, keer op keer. Deze commando’s hebben geholpen om controleposten op te zetten waar ook Tutsi’s zijn vermoord. Ze offerden eigenlijk hun eigen bevolkingsgroep op. Door de aanvallen op Tutsi’s kon het RPF zijn eigen oorlog en daaropvolgende machtsgreep rechtvaardigen. Dit was zo sinister, misleidend en gruwelijk dat het mijn begrip van de genocide volledig veranderde.”

Hoe weten we of infiltranten het geweld actief mee organiseerden, of het passief meemaakten toen het begon – toch een betekenisvol verschil?

“Het is een goeie vraag om te weten wat hun exacte rol was bij het geweld. Volgens mijn bevindingen hebben ze het geweld minstens gevoed. Dit is iets waarnaar meer onderzoek gevoerd moet worden.”

Veel moordende Hutu’s werden opgezweept door de extremistische Hutu-propagandazender Radio Télévision Libre des Mille Collines. Staat dit niet haaks op uw verhaal dat infiltranten de meutes opzweepten?

“Er was gewelddadige retoriek op RTLM, maar er waren ook gematigder stemmen. Wat ik begreep, is dat de zeer gevaarlijke oproepen tot geweld die op RTLM werden uitgezonden gericht waren tegen de RPF-top, die ze Inkotanyi noemden. Helaas werd deze oproep om de vijand te bestrijden ook begrepen als sein om alle Tutsi’s die het RPF steunden aan te vallen. Daar ligt hun verantwoordelijkheid bij het aanzetten tot geweld. U hebt gelijk, maar ik ben ervan overtuigd geraakt dat ook het RPF het vuur oppookte, onder meer via infiltratie en gerichte politieke moorden op Hutu-politici.”

Zoals de moord op president Habyarimana? Westerse inlichtingendiensten beschouwen de daders als Hutu-extremisten die tegen zijn geplande machtsdeling waren, maar u wijst ook hier naar het RPF?

“Op de lanceerbuizen nabij de plek van de aanslag zijn serienummers aangetroffen die de raketten herleidden naar een levering van de voormalige USSR, die eind jaren ’80 luchtdoelraketten leverde aan Oeganda, dat het RPF militair steunde. Bewijs van de ontbrekende raketten in de Oegandese voorraad werd getoond aan Belgisch emeritus hoogleraar en Afrika-expert Filip Reyntjens, die zijn bevindingen overmaakte aan een Franse onderzoeksrechter die onderzoek deed naar de dood van de Franse piloten. Ik ken ook de andere versie die u aanhaalt. Feit is: ook hier werd het onderzoek naar het RPF geklasseerd.”

In uw boek trekt u uiteindelijk het ophefmakende besluit dat het RPF óók een genocide pleegde. Waarom?

“Omdat er overweldigend bewijs is over de systematische wijze van moorden op grote schaal. Het sleutelpunt in de juridische kwalificatie van genocide gaat niet enkel om aantallen maar stelt dat genocide ‘de bedoeling is om een nationale, etnische of godsdienstige groep, dan wel een groep behorend tot een bepaald ras als zodanig geheel of gedeeltelijk te vernietigen’. Het is duidelijk voor mij dat het RPF minstens een deel van de Rwandese Hutu-bevolking bewust uitroeide.”

De schattingen over het aantal dodelijke Hutu-slachtoffers door het RPF lopen volgens u uiteen van 700.000 tot één miljoen slachtoffers. Hoe komt u aan dit cijfer, even hoog of hoger dan de erkende genocide door Hutu-extremisten?

“Ik weet dat dit verrassend hoog lijkt maar het is belangrijk te benadrukken dat ik dan praat over een véél langere periode dan enkel maar de drie maanden na april 1994 waarin de genocide (door extremistische Hutu’s op Tutsi’s en gematigde Hutu’s, red.) is geconcentreerd. We spreken over de periode sinds de RPF-invasie van 1990, de clandestiene massamoorden op Hutu’s tijdens en na de genocide, over mannen die teruggebracht werden naar Rwanda na de ontmanteling van de Hutu-vluchtelingenkampen in toenmalig Oost-Zaïre maar vervolgens spoorloos verdwenen…

“Er zijn weg van de camera’s ook tienduizenden Hutu’s vermoord in Oost-Congo, tijdens de campagne van het Rwandese regeringsleger daar.”

Onder academici is uw besluit dat het RPF een genocide pleegde, omstreden.

“Er zijn voor- en tegenstanders. Professor Reyntjens (Universiteit Antwerpen)) steunt mijn onderzoek. Ik ben daar heel blij om. Anderen zijn tegen mijn werk, zoals zijn UA-collega Bert Ingelaere. Hij deed goed onderzoek naar de gacaca (heuvelrechtspraak, door lokale volkstribunalen) in Rwanda (na de genocide) maar kreeg er volgens mij niet alles te horen omdat Hutu’s in de gacaca niet móchten getuigen over geweld door het RPF.

“Hij zegt nu categoriek dat het RPF geen genocide pleegde en hij betwist mijn methodes. Hoe kan hij dat zeggen als hij zelf geen onderzoek deed of niet sprak met getuigen die Rwanda ontvluchtten? Ik deed dat jarenlang.”

Er werd door de Britse journaliste Linda Melvern ook een internationale petitie georganiseerd tegen uw recente lezingen aan vier Belgische universiteiten. Er werd geargumenteerd dat u niet zou mogen praten zonder een spreker die wederwoord geeft?

“Ik vond dat een verbazende stelling vanwege academici die geïnteresseerd zijn in onderzoek en debat over Rwanda. Hoe sommige academici mij het zwijgen willen opleggen en intimideren om wat ik onderzocht, vind ik schokkend. De mensen die de brief verstuurden, stellen dat ik een ‘negationist’ ben en mij baseer op Hutu-bronnen. Dat is pertinent onwaar. Ik erken de genocide op de Tutsi’s, terwijl vele van mijn gevluchte ooggetuigen gewezen militairen zijn van het RPF – ook Tutsi’s dus. Ik ben zeker dat ze betrouwbaar zijn. Ik heb geen politieke agenda. Mijn agenda is om te informeren zodat de misdaden van het RPF universeel erkend raken. Getuigen en onderzoekers moeten vrij kunnen praten zonder dat ze meteen geïntimideerd worden of gelabeld als génocidairs, wat nu gebeurt.”

Worden Kagame en RPF-kopstukken ooit nog vervolgd?

“Ik koester niet veel hoop zolang hij aan de macht is. Het mandaat van het Internationaal Strafhof (ICC) begon pas in 2002. Voorstellen om een apart tribunaal op te zetten voor Oost-Congo werden geblokkeerd door westerse regeringen die profiteerden van de mineralentrafiek vanuit oostelijk Congo, die via Rwanda verliep... Wel stel ik mijn hoop in burgerlijke zaken die nabestaanden van slachtoffers van Kagame kunnen aanspannen, ook in België.”

Lees ook: Vertelt het boek ‘De waarheid over Rwanda’ de waarheid over genocide? Kenners reageren verdeeld

Judi Rever, De waarheid over Rwanda. Het regime van Paul Kagame, Amsterdam University Press, 344 p., 24,99 euro. Vertaald door Ingrid Smeets.