Wat als schrijven en lezen niet lukt? “Laaggeletterden hebben schrik voor scheve blikken”

Peter (53) is analfabeet. Naar eigen zeggen heeft hij in zijn kindertijd niet veel opgestoken op de schoolbanken. Na schooltijd moest hij thuis helpen op de boerderij en het huiswerk verdween in de vuilbak. Op zijn veertiende stopte hij met school en later kreeg hij een job in de opbouw en afbraak van evenementen. Die optelsom zorgde ervoor dat hij geen kranten kan lezen, laat staan ondertitels op tv volgen of tekstberichten kan versturen. 

Volgens Joke Dejaeghere, die zich via de federatie Centra voor Basiseducatie al jaren bezighoudt met het thema, is Peter zeker geen uitzondering. “Al geef ik de voorkeur aan de term laaggeletterdheid in plaats van analfabetisme. Dat laatste gaat over mensen die helemaal niet kunnen lezen en schrijven, en die zijn in Vlaanderen in de minderheid. Laaggeletterdheid gaat breder. Dat gaat over omgaan met letters - dus lezen en schrijven - maar ook cijfers en de digitale wereld. Laaggeletterden kunnen met 1 van die dingen worstelen, maar ook met alle 3.” 

Uit het Vlaamse PIAAC-rapport (Programme for the International Assessment of Adult Competencies) blijkt dat maar liefst 1 op de 7 volwassenen in Vlaanderen laaggeletterd is. Dat betekent dat meer dan een half miljoen Vlamingen het moeilijk vindt om te lezen of een uurrooster van de bus te interpreteren. “Vaak gaat het over oudere mensen, die niet zijn opgegroeid met de computer en de smartphone. Een heleboel laaggeletterden komen ook uit een ander land en hebben daar weinig scholing gehad. Zij missen dan ook enkele cruciale basisvaardigheden”, legt Dejaeghere uit. 

Toch zijn er ook een heleboel jongere mensen die moeite hebben met lezen, schrijven, rekenen en digitale vaardigheden. “Sommigen zijn tot hun 18e naar school geweest, maar hebben door omstandigheden maar weinig opgepikt van de lessen. Omdat ze geregeld afwezig waren bijvoorbeeld, of omdat ze veel zijn blijven zitten. Recent onderzoek (Pisa 2019) heeft aangetoond dat de leesvaardigheid van Vlaamse 15-jarigen op 3 jaar tijd sterker gedaald is dan ooit. Als die vaardigheden achteruitgaan op school, is het ook logisch dat jongeren later ook tekortschieten op die vaardigheden. Al zijn daar natuurlijk gradaties in.”

Het tekort aan basiskennis heeft uiteraard een enorme impact op het leven van de laaggeletterden. “We gaan er vanuit dat iedereen in Vlaanderen bepaalde basisvaardigheden onder de knie heeft. Het is een taboe waar veel schaamte rond heerst. Cursisten die bij ons starten, hebben schrik om vreemd bekeken te worden en worstelen vaak met een laag zelfbeeld”, vertelt Dejaeghere. 

Uit schrik voor reacties en gefronste wenkbrauwen, ontwikkelen mensen smoesjes om hun laaggeletterdheid te verstoppen. “Eigenlijk zijn ze een krak in hun plan trekken, maar dan op een andere manier. Ze bedenken verschillende trucjes om hun gebreken niet te laten opvallen. Als een laaggeletterde, oudere vrouw aan een loket een document moet lezen en ondertekenen, zal ze al snel beweren dat ze haar leesbril niet bij heeft. ‘Dju toch, ik zal het thuis wel doen’, klinkt het dan.”

En plus zijn er ook praktische gevolgen. Dejaeghere: “Op de arbeidsmarkt maken ze minder kans. Zelfs bij jobs voor laaggeschoolden wordt er vaak verwacht dat ze via mail een werkrooster kunnen ontvangen of verslagen kunnen opmaken en lezen. Voor laaggeletterden is dat een enorme - zo niet een onmogelijke - uitdaging.”

“Als er kinderen in the picture zijn, zien we jammer genoeg dat laaggeletterdheid vaak wordt doorgegeven van generatie op generatie”, zo gaat Dejaeghere verder. “Dat begint al vroeg. Ouders kunnen bijvoorbeeld geen verhaaltjes voorlezen, waardoor hun kind al een achterstand opbouwt. Als de kroost naar de lagere school gaat, zullen ouders hen minder goed kunnen ondersteunen, motiveren of helpen met huiswerk.” 

Op dat moment beslissen dan ook veel mensen om niet bij de pakken te blijven zitten en stappen te ondernemen. “Het gesubsidieerd volwassenenonderwijs heeft 13 Centra voor Basiseducatie in Vlaanderen en Brussel, waar we specifiek werken met laaggeletterde mensen. We geven ook heel wat cursussen in samenwerking met partners die in contact komen met laaggeletterden. Denk aan Kind & Gezin, OCMW’s en de kinderopvang van steden en gemeenten. Dat zijn plekken waar ouders hun kinderen komen halen en brengen, wat de drempel om lessen te volgen ook verlaagt.”