Familie Belgisch slachtoffer MH17: ‘Wij verwachten niet veel van de rechtszaak’

In Wijnegem maakt Jan Bistiaux zich op voor het langverwachte proces in Schiphol tegen drie Russische commandanten en een Oekraïner die verdacht worden van het neerhalen van de MH17. Zijn echtgenote Rita – een van de oudere zussen van Lili Derden – zal het proces thuis volgen. “Emotioneel te zwaar”, klinkt het. In de huiskamer kreeg een portret van Lili een centrale plek in de vitrinekast. “Breed lachend, precies zoals ze in het leven stond”, zegt Bistiaux. “Optimistisch en altijd goedgezind. In onze familie was zij de katalysator. Was er een discussie of onenigheid, dan zorgde Lili er wel voor dat het opgelost raakte.” 

De afgelopen jaren werd Bistiaux de vertegenwoordiger van de familie Derden in de aanloop naar het proces. “Met de goedkeuring van haar twee dochters en partner, die in Australië wonen, en de familie hier. Net voor de fatale crash was Lili hier op familiebezoek, samen met haar jongste dochter Chelsea. Sinds ze in Australië woonde – ze had er de liefde van haar leven ontmoet – kwam ze jaarlijks voor enkele maanden op bezoek. Normaal gezien logeerde ze bij ons, maar door verbouwingen lukte het toen praktisch niet en verbleef ze bij een andere zus. Feit is: ze was in opperbeste stemming, die zomer. Liliane was net oma geworden en zou rechtstreeks naar haar kleindochter Ella in Perth vliegen. Met een koffer vol cadeautjes. Althans, dat was het plan.”

Op die 17de juli brachten Bistiaux en zijn vrouw ’s ochtends hun (schoon)zus naar Schiphol. “Haar dochter Chelsea was ondertussen naar Hongarije gereisd, waar ze haar wereldreis zou verderzetten”, zegt Bistiaux. “Lili zag wat op tegen de lange vlucht, maar hoopte naast een struise man te zitten, ‘tegen wiens schouder ik in slaap kan vallen’, zo grapte ze nog. Ironisch genoeg zou achteraf blijken dat haar wens vervuld werd. Dat hebben we kunnen opmaken uit de seating van het vliegtuig. In Schiphol was het afscheid als vanouds emotioneel. Het zou weer een jaar duren vooraleer we haar terugzagen. Mijn vrouw en Lili, dat waren niet alleen zussen, maar ook hartsvriendinnen. Heel bijzonder, want er zit een leeftijdsverschil van zes jaar tussen hen. Liliane was de jongste van negen.”

Hoe kreeg u het nieuws over de crash te horen?

“In eerste instantie via een nieuwsflash op mijn gsm. Ik weet nog exact hoe, waar en wanneer. We waren die zondag via Zeeland terug naar huis gereden. Het was prachtig weer en we zouden nog een hapje gaan eten in Veere. Alleen bleek mijn vrouw aan tafel plots geen honger meer te hebben en dus beslisten we om het bij twee drankjes te houden. De ogenblikken erna staan voor eeuwig in mijn geheugen gegrift. Op het terrein achter de jachthaven, waar onze auto geparkeerd stond, liep op mijn telefoon een bericht binnen over een gecrasht vliegtuig. ‘Wat erg’, dacht ik nog. Tot ik las dat het om vlucht MH17 ging en blinde paniek zich van mij meester maakte. Ik zag mijn vrouw in de achteruitkijkspiegel naar de auto wandelen en wist begot niet óf ik haar het vreselijke nieuws zou vertellen, en hoe. Dit zou ze nooit te boven komen, besefte ik toen al. Een kwartier later belde Lili’s dochter Chelsea. ‘Tante Rita?’ ‘Chelsea?’ En dat was het. Verder is er tijdens dat gesprek niets meer gezegd. Alleen een stilte die alles zei.”

Wanneer bent u officieel op de hoogte gebracht?

“Diezelfde nacht nog. Het was Lili’s oudste zus die bezoek kreeg van de politie van Brasschaat, met de melding dat Lili op de fatale MH17-vlucht zat en overleden was. We waren met de hele familie al een paar uur samen, wachtend op het nieuws dat we niet wilden horen. De dagen nadien waren een nachtmerrie. Op het internet zochten we wanhopig naar meer informatie over de crash, want die was er amper, de officiële nieuwsberichten buiten beschouwing gelaten. Via YouTube zagen we onbekenden ronddwalen op de rampsite, terwijl we wisten dat de resten van onze geliefde er lagen. Op een gegeven moment zagen we zelfs haar koffer temidden van de wrakstukken liggen, de ene keer nog dicht, de andere keer geopend. Maar het meest confronterende was toen we op die eerste beelden het geboortekaartje van Ella, Lili’s oogappel, zagen liggen. Hartverscheurend was dat.”

De beelden van de vliegtuigen die de lichamen uit Oekraïne overbrachten naar de luchthaven van Eindhoven, zijn op ieders netvlies gebrand. Was u één van de wachtenden?

“Drie uur lang hebben we toen op het tarmac gewacht. Samen met 3.000 anderen, onder wie ook de Nederlandse premier Mark Rutte, koning Willem-Alexander en koningin Máxima. Bloedheet was het die dag, maar in mijn herinnering bewoog of ademde toen niemand. Zo stil was het. Het enige wat je hoorde, was het getik van de vlaggenmasten. Het had iets dreigends, maar tegelijk ook sereen. Die zwaarte van al dat verdriet, ik heb er nog altijd geen woorden voor. Nadien volgden twee begrafenissen. Lili had een dubbele nationaliteit: ze was Belg maar ook Australische. Er was een hele papiermolen voor nodig om in beide landen een waardig afscheid mogelijk te maken. Uiteindelijk is het gelukt. Er is een begrafenis geweest in België, en een tweede in Australië. Na de crematie is een deel van de as overgevlogen.”

Ook de eerste officiële herdenking in het NBC Congrescentrum in Nieuwegein was bijzonder aangrijpend en waardig tegelijk. Heeft de Stichting Vliegramp MH17 veel voor u betekend?

“Onnoemelijk veel. Die eerste herdenking is er een mooi voorbeeld van. Het was een besloten plechtigheid, met een programma dat was samengesteld door de nabestaanden. Heel respectvol allemaal. Alle 298 namen van de slachtoffers zijn toen voorgelezen, één voor één. Ik weet nog hoe elke naam een mokerslag was. Maar als dan de naam van je geliefde (schoon)zus valt, wordt die mokerslag bijna ondraaglijk. Ook de jaren nadien bleven de herdenkingen emotioneel erg zwaar. Er wordt weleens gezegd dat het verdriet met de jaren slijt, maar mijn vrouw en ik hebben het gevoel dat het tegendeel waar is. 

“Weet je, toen mijn vader aan een ongeneeslijke ziekte stierf, was dat ook heftig. Maar je geeft dat een plaats en je leven gaat voort. In dit geval is dat een pak moeilijker. Omdat het zo onwezenlijk is. En omdat er zoveel vragen onbeantwoord blijven. Wat niet wegneemt dat vooral de Nederlandse overheid al het mogelijke heeft gedaan om ons, de nabestaanden, op te vangen, te informeren, te troosten ook. Er is ondertussen een MH17-monument, een herinneringsbos, er was een tentoonstelling ter nagedachtenis. En toch. De afgelopen vijf jaar ging er geen week voorbij of er kwam een mail binnen met nieuws over Lili, de berging van de MH17, de voorbereidingen op het proces, ... Meestal was dat zakelijk nieuws, maar even vaak ook heel ingrijpende berichten. Dat er een ring gevonden was, bijvoorbeeld. Of erger: nieuwe lichaamsresten waar het DNA van matchte. En of we die op foto wilden zien. Eigenlijk wil je op zo’n moment heel hard weglopen, maar tegelijk word je naar elke laatste herinnering gezogen, hoe akelig ook.”

Wat verwacht u van de rechtszaak die maandag start?

“Eerlijk? Niet veel. Ik ken zelfs de namen van de beschuldigden niet. Uiteindelijk zijn zij ook maar mensen die in opdracht handelden. Radertjes in een groter netwerk. De crash beschouw ik niet als een geplande terreuraanslag, maar als een ongelukkige oorlogsdaad. In elk geval één waarvoor geen individuen, maar landen hun verantwoordelijkheid moeten nemen. In dat opzicht verwacht ik veel meer van de juridische procedure die een aantal landen, waaronder Nederland en Australië, zullen instellen tegen Rusland en waaraan België om mij onbekende redenen niét zal deelnemen. Ik heb deze vraag al herhaalde keren gesteld, ook aan het Ministerie van Buitenlandse Zaken, maar kreeg enkel een nietszeggende beleefdheidsbrief terug van toenmalig minister Didier Reynders (MR).”

Zal u in Schiphol het proces bijwonen?

“Die vraag is aan alle nabestaanden al een paar maanden geleden gesteld. Wie aanwezig wilde zijn, en wanneer. Die rechtbank in Schiphol (het Justitieel Complex Schiphol, SB) is weliswaar zwaar beveiligd, maar ook vrij klein, vandaar de puzzel. Ik ga er op het einde van de maand twee keer naartoe. Alleen. Onze Nederlandse advocaat – hij vertegenwoordigt een groep van nabestaanden waar we ons bij aansloten – spreekt in elk geval klare taal over de mogelijke duurtijd van de zaak. ‘Komen de beschuldigden niet naar het proces, dan mag je twee à drie jaar rekenen voor het vonnis valt. Komen ze wel, dan wordt het makkelijk vijf à zes jaar.’”

Zal het vonnis helpen bij uw rouwverwerking?

“Ik vrees ervoor. Wat écht zou helpen bij de verwerking, is een bezoek aan de plek waar het vliegtuig neerkwam. Het is Lili’s echte laatste rustplaats. We willen er graag praten met de bewoners. Ook voor hen was de crash traumatisch, zo hoorden we in interviews. Zij hebben letterlijk wrakstukken en lichaamsdelen door hun dak gekregen. Vreselijk. En toch zou zo’n babbel helpen om het verlies van Lili eindelijk een plaats te geven. Zo voelen we dat toch aan. In elk geval: als we morgen groen licht krijgen om Oekraïne te bezoeken – voorlopig wordt een bezoek afgeraden - dan vertrekken we overmorgen. Onze koffers staan klaar.”