De grote klimaatprijs van Richard Branson die in lucht opging

In februari 2007, een half jaar nadat de film An Inconvenient Truth de wereld bewust had gemaakt van klimaatopwarming, kondigde Richard Branson, de flamboyante oprichter van Virgin, een spectaculaire prijsvraag aan: ‘De Virgin Earth Challenge looft 25 miljoen dollar uit, de grootste prijs voor wetenschap en technologie die ooit is uitgeloofd. We willen hiermee wetenschappers en individuen wereldwijd aanmoedigen een manier te vinden om het dodelijke kooldioxide uit de aardatmosfeer te verwijderen.’

De prijs moest gaan naar een uitvinding die grote hoeveelheden broeikasgas uit de lucht zou kunnen afvangen en langdurig opslaan, en kon aantonen opschaalbaar te zijn naar 1 miljard ton CO₂ per jaar – ongeveer eendertigste van de totale uitstoot van de mensheid. Bovendien moest de uitvinding “commercieel levensvatbaar zijn”.

Richard Branson, bekend van onder meer zijn vliegmaatschappij Virgin Atlantic en het ruimtevaartbedrijf Virgin Galactic, maakte er een fraaie show van. Al Gore was bij de presentatie aanwezig en nam zitting in de jury, samen met prominente wetenschappers. De prijs werd wereldnieuws. Op de persfoto van de lancering werpt een lachende Branson een grote blauwe aardbol in de lucht. Al Gore staat er wat stijfjes bij te glimlachen.

Het contrast met het einde van de wedstrijd, bijna dertien jaar later, kon nauwelijks groter zijn. In december 2019 wordt de website van de Virgin Earth Challenge (VEC) met stille trom uit de lucht gehaald en vervangen door een pagina met de mededeling dat de wedstrijd is opgeheven. Virgin brengt geen persbericht uit. De jury is ook wat minder glamoureus dan in 2007. Al Gore laat bij monde van een woordvoerder weten dat hij de jury eerder verliet en “geen deel was van de beslissing om de prijs stop te zetten”. Ook twee bekende wetenschappers verlieten de jury. Drie juryleden bleven over, onder wie Richard Branson.

In Nederland weet de man die dertien jaar lang op 25 miljoen dollar (22,4 miljoen euro) heeft gewacht van niets. De gepensioneerde aardwetenschapper Olaf Schuiling diende in 2007 een voorstel in om CO₂ op grote schaal af te vangen uit de atmosfeer met het groene mineraal olivijn. Dit mineraal reageert tijdens de verwering met kooldioxide. Door olivijngesteente te malen en bijvoorbeeld op stranden te verspreiden, kun je extra CO₂ afvangen. Met dit idee was Schuiling een van 2.600 inzenders. In 2011 werd hij, na drie eliminatierondes, tot zijn verrassing voorgesteld aan de wereld als een van de elf kanshebbers op de prijs. Schuiling, die inmiddels 88 jaar oud is, zal vermoedelijk nooit weten dat hij de prijs niet heeft gewonnen. Twee jaar geleden bracht hij nog het boek Olivijn – de steen der wijzen uit, daarna begonnen zijn geestelijke vermogens af te nemen. Inmiddels verblijft de oud-hoogleraar in een verpleeghuis en is hij niet meer goed aanspreekbaar.

The Olivine Foundation, de stichting rond Schuiling die de prijsvraag afhandelde, weigert elke toelichting.  Voormalige collega’s en vrienden van Schuiling willen wel iets over het jarenlange wachten op de prijs zeggen. Schuiling heeft volgens hen weinig hulp ontvangen van Virgin. In het jaarverslag 2014 van de stichting is te lezen: “Gedurende het verslagjaar boekte de organisatie van de Virgin Earth Challenge wederom geen voortgang, kortom: Stichting Olivijn, noch een van de andere tien genomineerden voor de prijs, kon zich verheugen in een toereikend budget om de doelstellingen te verwezenlijken.”

Eddy Wijnker richtte in 2008 het bedrijf GreenSand op, dat de praktische kant van Schuilings plan op zich nam: hij brengt gemalen olivijn aan de man. Wijnker stond veel in contact met Schuiling en zegt: “Virgin kwam telkens met nieuwe eisen. De ene keer was het verdienmodel niet duidelijk genoeg, de andere keer moest er een multinational bij betrokken worden. Maar ze investeerden op geen enkele manier. Ik kreeg niet de indruk dat het ze er werkelijk om ging het klimaat te helpen.”

Volgens Jos Vink, bodemdeskundige van kennisinstituut Deltares en een bekende van Schuiling, heeft Schuiling lang gedacht dat de prijs verdeeld zou worden over meerdere finalisten, zoals het prijsreglement toestaat. Maar er kwam niets.

Op de website van Virgin staat dat de prijs niet is uitgereikt omdat er niet aan de wedstrijdcriteria is voldaan, zonder verdere toelichting. Wie de criteria leest, ziet veel ruimte voor interpretatie. Zo is het doel van 1 miljard ton CO₂-opslag per jaar een ‘informeel’ doel en moet de commerciële levensvatbaarheid zijn gebaseerd op ‘scenario’s’ voor ‘toekomstige’ kosten en baten. De beslissing is te allen tijde aan de jury, benadrukt het reglement.

Gek genoeg beschreef Alan Knight, een voormalige manager van de Earth Challenge, de doelstelling bij de bekendmaking van de finalisten in 2011 een stuk specifieker. Hij liet de wedstrijd aankondigen als “een initiatief om toekomstige technologie te ontwikkelen om CO₂ direct uit de lucht te recyclen tot commercieel levensvatbare producten”.

Naomi Klein betoogt in haar boek This Changes Everything dat Alan Knight hiermee inspeelde op wensen van de olie-industrie. Die gebruikt CO₂ voor Enhanced Oil Recovery (EOR), om de laatste resten olie uit reservoirs te kunnen persen. De bekendmaking van de elf finalisten vond plaats op een energiecongres in Calgary, het hart van de Canadese teerzand-industrie, waarvoor Knight als adviseur werkte en waar Virgin een deel van zijn brandstof kocht. Door CO₂ op een efficiënte manier uit de lucht te winnen, zou de voetafdruk van olie een stuk lager kunnen worden.

Het voorstel van Olaf Schuiling voldeed niet aan de omschrijving van Alan Knight uit 2011. In het olivijnplan is het namelijk de bedoeling om grote hoeveelheden CO₂ eeuwenlang op te slaan in gesteenten en sedimenten, niet om het te recyclen tot verhandelbare producten. Volgens Schuiling kan dat op grote schaal voor ongeveer 10 euro per ton CO₂, wat bij de huidige prijs van 21 euro per ton op de emissiemarkt renderend zou zijn.

Een van de Virgin-finalisten die wel aan de omschrijving van Alan Knight voldeed, is het Amerikaanse bedrijf Global Thermostat, dat zich toelegt op een hoogtechnologische oplossing: Direct Air Capture (DAC). Hierbij wordt CO₂ met chemische filters rechtstreeks uit de lucht gefilterd en geconcentreerd tot industrieel bruikbare CO₂. Die kun je vervolgens gebruiken voor bijvoorbeeld de productie van synthetische brandstof, koolstofvezels of de bubbels in frisdrank. Critici van DAC wijzen erop dat de meeste toepassingen niet zorgen voor langdurige opslag. Commerciële toepassingen die de koolstof langer vastleggen zijn kunststoffen en bouwmaterialen. Daarnaast kun je geoogste CO₂ blijvend opslaan in bijvoorbeeld ondergrondse basaltlagen.

De techniek was tot voor kort zeer prijzig, zo’n 1.000 dollar per ton CO₂, maar Global Thermostat heeft 61 patenten verworven voor technologie waarmee het bedrijf de prijs in de nabije toekomst zegt te kunnen verlagen tot 50 dollar. Graciela Chichilnisky, hoogleraar economie en ceo van Global Thermostat, is ervan overtuigd dat haar bedrijf aan de formele criteria van de prijs van Branson voldoet. Halverwege 2019 sloot ze een contract af met ExxonMobil om de CO₂-afvang te gaan opschalen, met een expliciet einddoel van 1 gigaton per jaar. Dat is precies het ‘informele’ einddoel van de Virgin Earth Challenge, benadrukt Chichilnisky. Dankzij contracten met afnemers zoals Coca-Cola denkt ze over drie jaar break-even te draaien.

De 73-jarige ceo, ooit de eerste baas van Jeff Bezos, was “geschokt” toen ze hoorde dat de prijs niet uitgereikt zou worden: “Volgens mij had Richard Branson goede bedoelingen. Die goede bedoeling was om enorme zichtbaarheid voor Virgin te creëren. Voor bedrijven als het onze was het vooral ontzettend veel werk. Virgin bleef vragen om meer en meer informatie, die we netjes aanleverden. Maar we kregen niks terug. Ze hielpen ons nooit met faciliteiten of geld. Misschien hadden wij moeten beseffen dat het op niets zou uitlopen, want wat weet Virgin van CO₂-extractie? Als je wetenschappelijke vooruitgang met een prijs wilt stimuleren, is het niet genoeg om je mond te openen en ‘25 miljoen dollar’ te zeggen. ExxonMobil investeert nu miljoenen in gezamenlijk onderzoek en ontwikkeling, omdat ze ervan overtuigd zijn dat wij de beste en goedkoopste technologie hebben om CO₂ direct uit de lucht te trekken. Wij kunnen de droom bouwen die Branson had. Maar kennelijk was hij nooit serieus.”

Carbon Engineering uit Canada, dat zich eveneens op Direct Air Capture richt, meldt een soortgelijke ervaring. Na een lang proces van evaluaties kreeg het bedrijf goed nieuws, namelijk dat het “aan alle eisen van technische haalbaarheid voldeed en was geselecteerd voor de eindjurering”. Die vond in april 2019 plaats. Korte tijd later volgde de einduitslag: er werd geen prijs uitgereikt en de Virgin Earth Challenge werd ‘voor onbepaalde tijd opgeschort’. Een halfjaar later werd de prijs afgeblazen.

In een reactie laat een woordvoerder van Virgin weten dat er geen toelichting bij individuele kandidaten gegeven kan worden. Wel volgt een verklaring over het stopzetten van de prijs: “Na grondige evaluatie (...) hebben de juryleden besloten dat de marktomstandigheden die nodig zijn om commerciële, duurzame investeringen in de relevante CO₂-verwijderingstechnieken mogelijk te maken, niet in zicht zijn.” Virgin pleit daarom onder andere voor het breed invoeren van koolstofheffingen.

De uitleg wekt bevreemding. Volgens Chichilnisky is de markt rijper dan ooit: de VN en alle grote wetenschappelijke instituten zeggen dat negatieve emissies keihard nodig zijn om de opwarming van het klimaat onder 2 graden Celsius te houden. Global Thermostat haalde bijna 60 miljoen dollar aan investeringen binnen. Carbon Engineering zelfs 95 miljoen dollar. Bovendien zijn goede marktomstandigheden nooit expliciet genoemd als wedstrijdcriterium.

Het lijkt erop dat Bill Gates in het gat is gesprongen dat Richard Branson openliet. Gates investeerde al in een vroeg stadium in Carbon Engineering en in Climeworks, een finalist uit Zwitserland die onlangs het Nederlandse bedrijf Antecy overnam. Ook kondigde Microsoft in januari 2020 aan nog eens een miljard te gaan investeren in CO₂-negatieve technologieën.

Bij een rondvraag onder finalisten naar positieve ervaringen met de VEC is de oogst mager. Finalist Biochar Solutions laat weten dat de VEC “een kans was om onze boodschap bij een aantal stakeholders over het voetlicht te brengen”. Carbon Engineering zegt dat de prijs heeft geleid tot meer aandacht voor Direct Air Capture: “We blijven de inspanning en het optimisme van de Virgin Earth Challenge waarderen.”

Voor het idee van Olaf Schuiling gloort inmiddels ook een doorbraak. Een consortium van universiteiten, het Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee (NIOZ), Deltares, TNO, Boskalis en GreenSand heeft eind januari een onderzoeksvoorstel ingediend bij NWO voor een project met een budget van 16 miljoen euro, dat naar processen rond CO₂ in de oceaan kijkt. Versnelde verwering van olivijn op stranden is een van de drie onderzoeksrichtingen.

Gert-Jan Reichart, hoogleraar mariene geologie en onderzoeker bij NIOZ, legt uit: “Van alle CO₂ rond onze aarde zit 98 procent opgelost in het oceaanwater. Het evenwicht tussen CO₂ en carbonaten, de zogenoemde alkaliteitspomp, is de enige manier om enorme hoeveelheden koolstof blijvend op te slaan in zeewater en sedimenten. Versnelde verwering is een manier om die pomp sneller te laten werken. Ik denk dat Schuiling dat toch wel goed gezien heeft, hoor.”

Eddy Wijnker levert de olivijn voor het onderzoek. Hij vertelt dat hij sinds 2008 ongeveer 2,5 miljoen euro in olivijn heeft geïnvesteerd, maar dat de vraag nu zo snel groeit dat het break-evenpunt in zicht komt. “Ik kom eindelijk in de groene cijfers”, zegt hij. ‘”een dank aan Virgin.”