Gabriel Zucman (33), rockster-econoom: ‘De rijken houden wereldwijd bijna 200 miljard euro verborgen’

Gabriel Zucman, een specialist in het vinden van verborgen fortuinen in belastingparadijzen, schreef samen met zijn collega-professor aan de Californische universiteit Berkeley Emmanuel Saez het boek The Triumph of Injustice. Vrij vertaald voor wie het Engels onmachtig is: ‘Hoe rijke mannen belastingen ontwijken door hun miljarden dollars in privéjets naar de Bahama’s over te vliegen om daarna, met een gouden rietje van hun cocktail slurpend, lachend te aanschouwen hoe de arbeidersklasse kapot wordt belast.’ Saez en Zucman tonen kortom hoe het Amerikaanse belastingsysteem de superrijken ontziet. De vierhonderd rijkste Amerikanen betalen het laagste belastingtarief van het hele land. Zo blijven de obscene rijkdom van miljardairs en de ongelijkheid dag na dag toenemen.

Eén anekdote illustreert volgens Zucman perfect de tijdgeest. In het grote presidentsdebat van 2016 haalde Hillary Clinton uit naar tegenkandidaat Donald Trump: “Je hebt nauwelijks bijgedragen in je leven. Toen je een casino wilde bouwen, werd zelfs duidelijk dat je helemaal géén federale belastingen betaalde.” Trump zat in het defensief, zo leek het. Maar hij repliceerde trots: “That makes me smart.”

Zucman: “Dat moment zegt zó veel. De latere president verklaart doodleuk dat wie zijn belastingen niet betaalt, ingenieus en slim is. Terwijl Trumps uitspraak zeer paradoxaal is: de man zou nooit zo rijk geworden zijn zonder belastinggeld. Waar zou hij vandaag staan zonder rioleringen en vuilnismannen? Zonder de leerkrachten die hem en zijn advocaten hebben leren lezen? Zonder de wetten en zonder een politie die zijn eigendommen beschermen? Minstens even treffend was de reactie van Clinton. Ze verstijfde en kon niet uitleggen wat er mis was met Trumps uitspraak. Logisch, want niets in haar programma dwong superrijken als Trump om wél eerlijk belastingen te betalen.

“Mensen hebben het idee dat een belastingsysteem sowieso progressief is: dat wie minder geld heeft, ook een minder hoog belastingtarief betaalt. Uit ons onderzoek blijkt dat het tegendeel waar is. Een arme Amerikaan betaalt ongeveer even hoge belastingen als een steenrijke CEO met een dozijn villa's en een portefeuille vol aandelen. En de écht superrijken betalen het minst van al. Dat systeem is overal ter wereld van kracht. Ook in Europa zie je een soort algemene vlaktaks, met voor de rijksten een gunstiger tarief.”

Is het altijd zo geweest?

“Nee, integendeel. De VS hadden decennialang het meest progressieve belastingsysteem ter wereld. Wie een hoog inkomen had, moest bijna alles afstaan. Franklin Roosevelt, een van de meest geliefde presidenten uit de Amerikaanse geschiedenis (hij was president van 1933 tot 1945, red.) zei ooit dat niemand meer dan 25.000 dollar per jaar mocht verdienen – het equivalent van 1 miljoen dollar vandaag. Hij stelde voor om álle inkomens boven dat bedrag aan 100 procent te belasten, wat neerkwam op een wettelijk maximuminkomen: boven dat bedrag zou het loon volledig geconfisqueerd worden. Het belastingtarief boven 25.000 dollar werd uiteindelijk 93 procent.”

En dat werd geslikt?

“Ja. Een concentratie van extreme rijkdom is uiterst gevaarlijk voor de samenleving en de democratie. Geld is macht. Superrijken en grote bedrijven wenden hun invloed aan om de publieke opinie te sturen, om kranten op te kopen of om te lobbyen voor wetten die alleen voor hen goed zijn. Het belastingstelsel in de VS is daar een mooi voorbeeld van: dat hebben de superrijken mooi voor elkaar gekregen. Kijk naar de huidige presidentsrace. Bij de Democratische topkandidaten zaten miljardairs zoals Michael Bloomberg. Die man spendeerde met gemak honderdduizenden dollars aan reclamecampagnes. De president ís een multimiljardair. Hier zie je het perfecte voorbeeld van de overgang van de democratie naar de plutocratie: de macht is in handen van de superrijken en de wetten worden op hun leest geschoeid.

“De grote omslag in de VS is er gekomen onder Ronald Reagan (president van de VS van 1981 tot 1989, red.). In zijn visie was de overheid niet de oplossing, maar het probleem. Toen hij president werd, betaalden de rijksten 70 procent belasting op hun inkomen. Vijf jaar later was dat gezakt naar 28 procent. Dezelfde beweging zag je in Europa, toen Margaret Thatcher de plak zwaaide in Groot-Brittannië. En wat zien we sinds de jaren 80? De ongelijkheid in het Westen nam spectaculair toe. De cijfers zijn ontluisterend. Veertig jaar geleden had de rijkste 0,1 procent van de Amerikanen 7 procent van alle rijkdom in handen, vandaag is dat 20 procent. En nog erger: in 1980 verdiende de gemiddelde werkende Amerikaan omgerekend 18.000 dollar. De economie groeide sindsdien met zo'n anderhalf procent per jaar. Weet je hoeveel de werkende Amerikaan nu verdient? 18.500 dollar. De arbeidersklasse is al veertig jaar volledig uitgesloten van economische groei, terwijl de superrijken hun rijkdom zagen verdrievoudigen.

“Die evolutie zien we overal, maar toch vooral in de VS. En weet je wat daar nu gebeurt? De levensverwachting daalt! In 1980 liep de Amerikaanse levensverwachting gelijk met die van andere geïndustrialiseerde landen. Vandaag zitten ze twee tot drie jaar onder het OESO-gemiddelde. De levensverwachting van de rijken stijgt, maar de armen en zelfs de arbeiders leven mínder lang. Dat is een uniek fenomeen in de westerse wereld - deels door het oneerlijke belastingsysteem.”

En dan hebben we het nog niet eens over belastingontduiking gehad.

“(knikt) Reagan noemde belastingen diefstal en legitimeerde zo belastingontwijking en -ontduiking. Tot de jaren 80 was de industrie die hielp om belastingen te ontduiken zeer beperkt. De praktijk werd gezien als immoreel. Dat veranderde definitief met Reagan. Met als voorlopig hoogtepunt een president die trots toegeeft dat hij slim is omdat hij weinig belastingen betaalt. Het resultaat? Elk jaar vloeit er meer geld naar belastingparadijzen en bijna 10 procent van het totale privévermogen in de wereld wordt niet aangegeven: zo'n 7.600 miljard dollar is compleet onzichtbaar. Dat is allemaal niet onschuldig, want de ongelijkheid blijft toenemen. Het positieve is dat het niet zo hóéft te zijn. Ongelijkheid is een politieke keuze. Je kunt kiezen voor een rechtvaardig belastingsysteem, of, zoals nu, voor een systeem waarin je de rijksten ontziet en de rest van de bevolking ervoor laat opdraaien.”

U wilt de rijken weer doen betalen, maar in onze global village zijn kapitaal en winsten van multinationals ongrijpbaar. Een land dat de broeksriem aanspant voor bedrijven, jaagt hen en hun jobs weg. Hetzelfde geldt voor een hoge taks op fortuinen: de rijken steken de grens over, waardoor je als land meteen álles kwijt bent. Een lager belastingtarief voor grote bedrijven en superrijken is dus logisch.

“(glimlacht) Dat lijkt alleen maar zo. Het is treffend, maar ook logisch dat jij dit zegt. De logica van de belastingcompetitie tussen landen is de enige die we te horen krijgen. Maar elk land kan, zonder internationale afspraken, een doeltreffende taks heffen op rijkdom.”

Uw land, Frankrijk, probeerde het enkele jaren geleden, zonder veel succes.

“Omdat die vermogensbelasting niet correct werd ingevoerd. Wie veel rijkdom bezat, kon gewoon naar de VS of België verhuizen en na een jaar al van die belasting verlost zijn. Kijk naar de VS: daar zou je een belasting kunnen heffen op fortuinen vanaf 32 miljoen dollar, zoals de Democratische presidentskandidaat Bernie Sanders voorstelt. In de VS worden belastingen niet geheven op basis van de woonplaats, maar op basis van burgerschap: het citizenship. Een miljardair uit Texas kan naar de Bahama's verhuizen, maar als Amerikaans burger blijft hij onderworpen aan de vermogensbelasting. En dat is maar eerlijk, vind ik. Niemand die zoveel geld heeft verzameld, had dat kunnen doen zonder de faciliteiten die de VS hem met belastinggeld hebben aangeboden. België kent dat systeem van burgerschap niet, maar jullie zouden wel een vermogensbelasting kunnen ontwikkelen die superrijken moeten blijven betalen ná hun verhuis - van zodra ze bijvoorbeeld dertig jaar in België hebben gewoond.”

Een ander probleem dat u aankaart in uw boeken: hoe vogelvrij multinationals zijn. Hoe wilt u hen doen betalen? Bedrijven hebben geen burgerschap.

“Volgens onze berekeningen parkeren multinationals 40 procent van hun wereldwijde winsten in belastingparadijzen. Waarom zouden ze dat niet doen? Bedrijven kunnen belastingen betalen waar hun dat het best uitkomt, zoals Apple in Ierland. We kunnen afstappen van dat model door bedrijven te laten betalen op de plaats waar ze hun producten verkopen en geld verdienen. Neem nu België. Jullie kunnen beslissen om een belasting te heffen op alle verkoop die een multinational effectief realiseert in jullie land. Verkoopt Apple 5 procent van de producten en diensten in België? Dan heffen jullie een vennootschapsbelasting op 5 procent van de totale winst van het bedrijf. Apple maakt tenslotte gebruik van jullie infrastructuur en jullie koopkracht. Die belasting is dus een soort toegangsticket tot jullie markt. Niets staat België in de weg om dat unilateraal te doen. Het systeem bestaat al. Zo innen Amerikaanse staten en bepaalde Duitse gemeenten hun bedrijfsbelasting.”

Wat met geld dat wegvloeit uit België? Uit de laatste cijfers blijkt dat Belgische bedrijven vorig jaar 172 miljard euro naar belastingparadijzen hebben gesluisd. Wat kan ons land doen?

“Doodsimpel: geld innen. Een voorbeeld: de Italiaanse autobouwer Fiat is erin geslaagd om 1 miljard dollar winst te boeken in Ierland, belast aan 5 procent. Niets weerhoudt Italië ervan om belastingen te heffen die de paradijzen niet innen. Heeft Italië een bedrijfsbelasting van 25 procent, die andere Italiaanse bedrijven wel eerlijk betalen? Dan haalt de fiscus die overige procenten gewoon nog op bij Fiat. Vroeger kon dit niet, omdat de winstcijfers verborgen waren, maar onder druk van ngo's wordt de sluier steeds meer opgelicht. Nu moeten multinationals hun winsten en belastingen per land aangeven aan de OESO. Die cijfers belanden op het bureau van de fiscus. België kan nu zien hoeveel winst zijn bedrijven gemaakt hebben in de Kaaimaneilanden en de normale bedrijfsbelasting heffen.

“Doe je dat consequent, dan verdwijnt het nut van belastingparadijzen. Zo eindigt ook de race to the bottom in de belastingcompetitie tussen landen. Dan wordt het een race to the top: bedrijven zullen zich vestigen in landen met de beste publieke infrastructuur, met de best opgeleide en gezondste werknemers. Dat zou overheden stimuleren om net in die domeinen te investeren, wat de globalisering al veel duurzamer zou maken. Nu wil een overheid de vennootschapsbelasting zo laag mogelijk houden, waardoor gepensioneerden, werkende mensen, ondernemers en kleine bedrijven dubbel moeten betalen.”

Volgens N-VA-politica Nathalie van Baren, die Vlaams minister-president Jan Jambon adviseert over de begroting, zullen uw voorstellen ondernemers ontmoedigen om risico's te nemen. ‘Zo verlies je welvaart,’ zegt ze op Twitter.

“Niets wijst erop dat hoge belastingen voor multimiljonairs de welvaart aantasten. De reden is eenvoudig: het zijn niet de superrijken die innoveren. Beeld je de volgende Mark Zuckerberg in, die in zijn dorp in België een geweldig idee heeft en een onderneming wil starten. ‘Ik wil het nieuwe Facebook ontwikkelen, maar als ik dat doe en miljoenen euro's verdien, zal ik een deel van mijn vermogen moeten terugbetalen aan de overheid. Dus nee, ik stop met mijn start-up en solliciteer als ambtenaar.’ Zo'n gedachtegang lijkt me niet echt realistisch. Kleine bedrijven en ondernemers raak je niet door een vermogensbelasting: die kun je door een taxshift net ademruimte geven.

Vandaag bent u één van de toonaangevende economen als het gaat over ongelijkheid, maar er had ook een andere carrière ingezeten. In 2008 werkte u nog in Parijs bij de beursvennootschap Exane.

“Op mijn allereerste werkdag in Parijs viel de bank Lehman Brothers om en begon de wereldwijde economische crisis. Ik moest de hele dag klanten geruststellen en hun uitleggen hoe het financiële systeem werkt. Maar dat verliep niet van een leien dakje. Er was iets fundamenteels misgelopen, en economen en hun modellen hadden het niet kunnen voorspellen. Ik heb uit die periode geleerd dat ik weinig wist, bijna niets. Ik wilde het systeem zeer grondig bestuderen: een stap achteruitzetten, begrijpen waarom het financiële systeem zo wankel was, waarom de rijksten de dans ontsprongen. Wat is de rol van belastingparadijzen, waar honderden miljarden dollars verdwijnen? Is dat allemaal wel legaal? En onderschatten we de globale ongelijkheid? Ik ontdekte dat de rijken wereldwijd bijna 200 miljard euro verborgen houden voor de belastingautoriteiten.”

Dat is niet meteen een materie waar economen zich mee bezighouden.

“Wat op zich raar is. Historisch gezien hebben economen zich altijd beziggehouden met de ongelijke verdeling van inkomen en rijkdom, maar de voorbije decennia verdween die focus. Alsof ongelijkheid tussen mensen hun aandacht niet waard was. Dat komt deels door de beperkte ongelijkheid na de Tweede Wereldoorlog, waardoor economen er met hun modellen van uitgingen dat een crisis iedereen in de samenleving ongeveer even hard treft en dat economische groei iedereen evenredig ten goede komt. Wat je ook niet mag vergeten, is dat ik te werk ging als een onderzoeksjournalist. Economen werken graag met data die beschikbaar zijn, ik moest soms zelf cijfers lospeuteren.

“Een even belangrijke reden voor het gebrek aan aandacht voor ongelijkheid, vrees ik, is dat economen vandaag tot de intellectuele elite behoren. We verdienen een aardige boterham. De wereld draait prima voor ons, en dat beïnvloedt misschien hoe wij denken en maakt ongelijkheid tot een blinde vlek. Nu is de ongelijkheid tussen sociale groepen zó stuitend geworden, dat we wel gedwongen worden om anders te denken. De realiteit heeft ons ingehaald. Een belangrijke les voor economen is: we hebben de waarheid niet in pacht.”

Dankzij uw succes bent u net als Thomas Piketty een rockster-econoom. Al wordt u even vaak afgeschilderd als een Franse infiltrant die het communisme wil opleggen aan de Amerikanen.

“(lacht) Ik hoor dat ook, maar dat slaat nergens op. Ik herinner de Amerikanen alleen maar aan hun eigen traditie van progressieve belastingen. Ik vertel geen nieuwe of communistische ideeën, ik maak alleen maar berekeningen voor maatregelen die nu al een enorm draagvlak hebben. De meerderheid van de Amerikanen wil hogere belastingen voor multinationals en vindt dat rijken niet genoeg belastingen betalen. 70 procent van de Democraten is voorstander van een vermogensbelasting. In Europa liggen die cijfers zelfs nog hoger.”

In België zou 69 tot 85 procent van de inwoners voorstander zijn.

“Voilà. Zelfs de helft van de Republikeinse stemmers in de VS wil zo’n taks.”

Dat maakt het toch des te onbegrijpelijker dat iemand als Donald Trump president geworden is?

“Te weinig Amerikanen uit de arbeiders- en middenklasse voelen zich vertegenwoordigd door de Democraten, waardoor veel mensen niet meer gaan stemmen. Anderen laten zich verleiden door de stijl van Trump en zijn focus op migratie en identiteit. De Democraten hebben gefaald, want het potentieel dat ze onbenut laten is héél groot.

“Het succes van Trump en andere rechts-populisten is voor mij hét bewijs van de kloof tussen de arbeidersklasse en de nieuwe, geglobaliseerde wereld. De rijksten worden rijker, de gewone arbeiders zien hun inkomens stagneren en Trump is de backlash. Of extreemrechts in België. Of de Brexit. Mensen zijn ervan overtuigd geraakt dat de oneerlijke manier waarop het economische systeem vandaag werkt, niet meer te veranderen is.”

Ook centrumlinks vervalt in dat fatalisme, zegt u.

“Exact. Geen enkele centrumlinkse partij in Europa gelooft dat we de superrijken en multinationals kunnen belasten. ‘We moeten de belastingen wel verlagen, of ze zijn weg.’ (op dreef) Sorry, maar als globalisering betekent dat we belastingen alleen kunnen verlagen voor wie geld heeft, dan is ons samenlevingsmodel niet duurzaam. Natúúrlijk protesteren mensen dan, op straat en in het stemhokje. Zeker als de overheid in geldnood komt en nog maar één oplossing ziet: de consumptie belasten en de brandstofprijzen verhogen. Waarom zouden mensen dat in hémelsnaam moeten aanvaarden?

“Landen kunnen unilateraal al heel veel doen om rechtvaardiger belastingen te heffen, maar het enige wat de Democraten in Amerika en Europees centrumlinks doen, is rommelen in de marge: de vennootschapsbelasting een béétje verhogen. Het marktfundamentalisme in vraag stellen, durven ze niet. De belastinghervorming van Reagan werd goedgekeurd door belangrijke Democraten zoals Al Gore en Joe Biden. Rond centrumlinkse politici hangt al decennia een sfeer van machteloosheid. Hoe willen ze zo ooit stemmen halen? Ze hebben geen verhaal dat mensen begeestert. Dat is ook waarom de onmacht van Clinton in het presidentsdebat zo treffend was.”

Onderschat u het belang van immigratie en identiteit niet? Mensen zijn bezig met hun belastingbrief, maar immigratie staat bijna overal in de top drie van bezorgdheden van kiezers.

“Als politici blijven vertellen dat ze niets kunnen veranderen aan de economische onrechtvaardigheid, dan is het logisch dat de aandacht verschuift naar identiteit en grenspolitiek. Daar kan de overheid wél nog iets betekenen. Het grote economische verhaal is gewoonweg verdwenen uit het publieke debat. Breng dat terug, en we zullen ook minder praten over immigratie. Het is geen toeval dat het rechts-populisme zo floreert in de VS en het Verenigd Koninkrijk: daar nam de ongelijkheid de voorbije decennia het meest toe.”

Clinton haalde nog de neus op voor de analyse van u en uw collega, maar in de huidige voorverkiezingen in de VS vallen jullie namen wel vaak.

“Elizabeth Warren (die zich intussen heeft teruggetrokken uit de Democratische voorverkiezingen, red.) en Bernie Sanders hebben, toen ze hun programma’s schreven, aangeklopt bij ons. We hebben uiteraard advies verleend en hun fiscale plannen mee doorgerekend. Warren en Sanders wilden fortuinen progressief belasten. Met dat geld wilden ze investeren in de gezondheidszorg en hogere studies toegankelijker maken.

“Voor alle duidelijkheid: het is niet aan mij of mijn collega's om te beslissen of de vermogensbelasting op 0,2 of 90 procent moet liggen. Geen één onderzoek zal ooit de ‘beste’ belastingtarieven definitief vastleggen, wat sommige economen ook mogen beweren. Hoeveel belastingen we heffen, blijft een democratische kwestie. Ik zie economen, dus ook mezelf, eerder als loodgieters. Het belastingsysteem vertoont lekken, zoals belastingontduiking en degressiviteit. Wij zoeken de lekken en bieden oplossingen aan. Willen de mensen een progressief belastingsysteem, zoals blijkt uit bevragingen? Goed, dan maken wij de berekeningen. Dat economen nu als rocksterren worden gezien, heeft vooral te maken met het feit dat mensen de situatie beu zijn. Er is vraag naar een diagnose en naar oplossingen. Wij reiken die aan.”

Maar tussen u en de lezer gezegd en gezwegen: u supportert toch voor Sanders?

“Ik denk dat zijn programma de samenleving positief en ingrijpend kan veranderen. Dus inderdaad: ik hoop dat Bernie Sanders president wordt. Ik lees soms dat hij te radicaal is. En ja, hij zal ongetwijfeld gematigde kiezers uit het centrum afschrikken. Maar het grote potentieel zit bij de Amerikanen die niet meer gaan stemmen: de arbeidersklasse, minderheden, jonge mensen. Als Sanders hen naar de stembus krijgt, kan hij winnen, ook tegen Trump.

“Maar wat er ook gebeurt dit jaar, het debat is verschoven. Vier jaar geleden twijfelde Sanders om vermogensbelastingen op te nemen in zijn programma - toen was dat nog te risicovol. Nu stond het thema centraal bij twee sterke Democratische kandidaten: Bernie Sanders en Elizabeth Warren. Ook Joe Biden stelt belastingtarieven voor die verder gaan dan de voorstellen van Hillary Clinton indertijd. Ik ben dus vrij optimistisch over de toekomst. Mogelijk wint Trump opnieuw, maar fiscale rechtvaardigheid zal terugkeren: over vier jaar, misschien over acht jaar. Het electoraat vraagt ernaar.

“Weet je waar ik me aan optrek? We hebben deze periode al eens meegemaakt. Ook aan het begin van de 20ste eeuw zwaaiden superrijken de plak. Een inkomensbelasting was ongrondwettelijk en de ongelijkheid in de VS nam spectaculair toe. Mensen hadden dat door en protesteerden. Wat gebeurde er? De grondwet werd herschreven, en amper vier jaar later moesten grootverdieners meer dan de helft van hun loon afstaan. Wat utopisch lijkt, kan bijzonder snel realiteit worden.”

© Humo