‘Europa heeft één China-beleid nodig’: politiek filosoof Luuk van Middelaar over hoe corona Europa’s zwaktes en sterktes onthult

Tegen wil en dank doorstond Luuk van Middelaar (47) vorig najaar al een eerste quarantaine. Aangestoken door een tbc-bacil bracht de politiek filosoof en hoogleraar Europees recht plots twee maanden door in een Brussels buurtziekenhuis, het schrilst mogelijke contrast met zijn biotoop in de Europese Schuman-wijk waar hij vijf jaar lang medewerker was van EU-president-op-rust Herman Van Rompuy. Vandaag observeert hij hoe de Europese politiek in haar lockdown ook tussen hoop en wanhoop zweeft – zeventig jaar nadat Robert Schuman en Jean Monnet de bouwstenen voor de huidige EU legden.

“Wat ik als filosoof aan mijn ziekenhuisquarantaine het fascinerendste vond, is de tijdservaring”, vertelt Van Middelaar vanuit zijn woning in Vorst. “Ik herlas De toverberg van Thomas Mann, het briljante tuberculoseboek waarin hij in het eerste hoofdstuk van 200 pagina’s twee dagen beschrijft. De daaropvolgende maanden volgen in een halve bladzijde. Hoe je tijdservaring tijdens een lockdown totaal verandert ervaren we nu allemaal. Iemand in de gevangenis kan nog streepjes zetten om af te tellen. Dat kunnen we nu niet. Het dwingt ons om de tijd die er is zo goed mogelijk te besteden.”

Besteedde de EU haar tijd wel goed bij het begin van de pandemie? De lidstaten plaatsten eerst containers op de grenzen en legden exportbeperkingen op medisch materieel op…

“Mij verbaasde het niet dat de nationale regeringen eerst de eigen burgers wilden beschermen. Daar zijn ze voor. Die volksgezondheid is nationaal en zelfs gewestelijk georganiseerd omdat het zich op een kleinschaliger niveau best laat besturen. Dat er grenzen zijn gesloten, was ook niet verwonderlijk. Het virus houden we onder meer in bedwang door inperking van bewegingsvrijheid. Dat bracht me dus niet tot grote verontwaardiging – wél dat het zonder onderling overleg gebeurde. Hoe Duitsland en Frankrijk elk beslisten om de export van beschermend medisch materieel te verbieden, op een moment dat Italië het water aan de lippen stond, was zelfs zéér onverkwikkelijk.”

De EU levert nochtans voortdurend humanitaire noodhulp in vele crisisgebieden buiten de Unie. Waarom lukte dit dan niet voor Italië?

“Het ging allemaal té snel. We zijn na drie maanden al bijna vergeten hoe overdonderd iedereen was door de exponentiële toename van besmette patiënten. In de tweede lijn werden wél patiëntentransporten georganiseerd. Duitsland stelde toen ic-bedden in grensziekenhuizen ter beschikking aan Frankrijk en Nederland. Dit waren regionale samenwerkingen die niet top-down waren opgelegd. In deze fase van de Europese integratie mogen we ook niet verwachten dat men de verdeling van ic-bedden aanstuurt vanuit het Berlaymontgebouw. Zelfs binnen landen was er weerstand van ziekenhuizen om patiënten op te nemen uit andere provincies. Toen hier Chinese mondkapjes landden, sprak Radio 1 ook over de verdeelsleutel tussen Vlaanderen en Wallonië…”

Die mondkapjes kwamen uit China omdat wij geen voorraden hadden. Terwijl in Italië duizenden doden vielen, schreef de Commissie tijdrovende aanbestedingen uit voor medische beschermingskledij. Wreekte zich hier een bureaucratie die te veel bezig was met de regels van het product en te weinig met de burgers?

“Absoluut. Die openbare aanbesteding was een zeer teleurstellend voorbeeld van technocratische oogkleppen, vanuit reflexen waarmee een deel van de EU-machinerie nog functioneert. In mijn laatste boek noem ik dat de Regelpolitiek, terwijl er nu nood was aan Gebeurtenissenpolitiek - het vermogen om te reageren op een acute situatie.

“Die openbare aanbestedingen waren absurd… Ze waren eigenlijk om te huilen. Er was op dat moment geen markt voor beschermend materiaal en geen prijsmechanisme zoals je in normale omstandigheden hebt. Er was enkel een oorlogseconomie waarin landen zoals China en de VS hun eigen producten vorderden. Als je dat niet ziet als de nood zo hoog is en als je de publieke opinie niet aanvoelt, hang je dus te veel vast aan de regels. Die regels zijn natuurlijk heel belangrijk in normale tijden, om afstand te bieden tot de politiek en corruptie te vermijden. Ze blijken een zwakte wanneer de geschiedenis zo versnelt.”

Deze week haalde de Commissie dan plots wel moeiteloos 7,4 miljard euro op voor een vaccinfonds, een positieve wending. ‘Crisissen zijn de onzichtbare lijm die de EU nodig heeft om vooruitgang te maken’, schreef u. Kunnen we bij een tweede of derde coronagolf wél aan grensoverschrijdend crisisbeheer doen?

“Crisissen vragen om improvisatie- en oordeelvermogen in het moment en je leert er lessen uit voor een volgende keer. Het is goed voorstelbaar dat de EU zich nu snel tegen mogelijke volksgezondheidscrisissen zal versterken. De vorm kunnen we nog niet voorspellen. In de eurocrisis tien jaar geleden stelde toenmalig Raadsvoorzitter Herman Van Rompuy - voor wie ik toen werkte - óók vast dat zijn gereedschapskist leeg was. Pas daarna werden reddingsfondsen opgericht, die het Europees Stabiliteitsmechanisme werden.

“Door wat we toen leerden, zagen we dat alle Europese actoren in hun respons op de economische gevolgen van het coronavirus nu sneller hun rol vonden dan een decennium terug. Er is dus leervermogen. Of de EU als geheel sterker uit deze crisis komt, is een andere vraag.”

Zelfs vice-Commissievoorzitter Frans Timmermans waarschuwde al voor een existentiële crisis door deze pandemie…

“Ik denk dat dat te somber is. Het is ook een kwestie van timing. Als je een ultieme inspanning wilt forceren, zul je er niet komen met retorische paniek. Ook oud-Commissievoorzitter Delors, en Frans president Macron waarschuwden vroeg voor een mogelijke instorting. Alarm sla je pas als de nood wérkelijk hoog is. Nu spraken ze terwijl de strijd tegen het virus nog bezig is. Het debat over de impact van de recessie op de eurozone moet nog komen.”

Daarin staan de ‘zuinige’ noordelijke lidstaten tegenover de zuidelijke landen die meer solidariteit vragen, net als in 2010. Hoe riskant is deze ramkoers?

“Inhoudelijk is het niet verbazingwekkend dat noordelijke lidstaten terughoudend zijn ten opzichte van de zuidelijke vraag om schulden te vergemeenschappelijken. Deze ‘moral hazard’-positie houden ze al vol sinds de oprichting van de euro. Ze willen anderen niet in verleiding brengen om op hun kosten schulden te maken. De Nederlandse diplomatie heeft vorige maand wel oliedom geopereerd, door onnodig het zuiden te beledigen.

“Dit zal wel een fundamenteel debat blijven, over wat lidstaten van de EU verwachten. De breuklijn loopt niet toevallig langs de vijfhonderd jaar oude scheidslijnen tussen het protestantisme en het katholicisme. De noordelijke, protestantse, lidstaten leggen veel meer de nadruk op de ‘bijbelvaste’ regels van de EU-verdragen. In het katholicisme is er schuldvergiffenis in de biechtstoel, meer nadruk op liefde dan op de harde waarheid – wat je vandaag naar solidariteit kunt vertalen.

“Dit zeg ik niet om een bepaald gedrag te vergoelijken maar om aan te geven dat het hier gaat om een wezenlijke botsing over hoe men in Europa politiek bedrijft. Het noorden kijkt heel hard naar de letter – zuinig, zelfs als de nood hoog is - en het zuiden naar de geest, naar de club waarbij iedereen elkaar helpt. Politiek leiderschap moet dan een soort synthese vinden. Dat lukte ook in de eurocrisis. In het weekend van 9 juni 2010 werd een financieel noodpakket van 750 miljard euro geregeld. Zowel het noorden als het zuiden gaven zelf iets en kregen iets. Dat evenwicht tussen solidariteit en discipline kan men nu ook nastreven.”

Is het echte existentiële gevaar voor de EU niet de anti-Europese terugslag die dreigt in Italië en Spanje?

“Natuurlijk is dat een reëel gevaar. Ik heb ook de onthutsende peilingen gezien over de teleurstelling van de Italianen in het optreden van de EU, Duitsland en Frankrijk. Ik merk ook dat Russische en Chinese propaganda daarin een nefaste rol speelt. Dat de Italianen nu meer vertrouwen hebben in Xi Jinping en Poetin dan Merkel en Macron is opmerkelijk. Volgens mij is dit geen sentiment van lange duur.

“Wat we tegelijk niet mogen vergeten is dat er óók anti-Europese oppositie is in het noorden. Duitsland kent het AfD, Nederland Baudet en Wilders. Het is dus te eenvoudig om te zeggen: ‘We moeten wat doen, want anders grijpt Salvini in Rome de macht.’ Er zijn ook tegenstanders van de euro in Berlijn. De discussie over financiële solidariteit is echt een politiek mijnenveld. Het betekent niet dat je niets moet doen, maar het betekent wel dat je bewust moet zijn van een noordelijke én zuidelijke oppositie. Dit gaat om meer dan Salvini. Als de euro de steun van Duitsland verliest, is de munt dood.”

Hoe voorkomen we dat rampscenario?

“Inhoudelijk denk ik dat het balletje nu wel rolt (sinds het eerste kredietpakket van 540 miljard euro, MR). De angel is eruit. De Commissie sleutelt nu aan een herstelfonds. De meerjarenbegroting wordt voor een deel ook omgeturnd. Ik denk dat er op dit moment meer behoefte is aan een zichtbare terugkeer van vertrouwen tussen de belangrijke lidstaten.”

Vertrouwen scheppen kon Herman Van Rompuy als EU-president zeer goed. Had hij het vandaag anders aangepakt dan Charles Michel vandaag?

“Moeilijk te zeggen. Dit is een unieke crisis. Leiders kunnen elkaar niet anders spreken dan via videoschermen. Een van de sterke punten van Van Rompuy was om tegenstrevers achter de schermen bij elkaar te brengen om compromissen te smeden, op basis van vertrouwen - tussen hemzelf en de regeringsleiders, en onderling aan tafel. Al die nabijheidselementen vallen nu weg. Michels positie is niet benijdenswaardig.”

Staat Michel voldoende zijn mannetje?

“Ik denk dat Michel goed aanvoelt dat dit een crisis is die álle Europese lidstaten raakt, niet enkel de eurozone. Er zijn toch in zeven weken tijd al vier videobijeenkomsten geweest, terwijl het Verdrag er in theorie maar vier voorschrijft per jaar. Het is goed dat de dialoog open blijft, ook al is ze beperkt tot ‘Zoom-diplomatie’. Ik denk wel dat Michel nog niet de synthese kon vinden maar Commissievoorzitter Ursula von der Leyen evenmin.”

Eerder noemde u deze crisis vooral ‘een lakmoesproef van regeergezag in alle getroffen staten’. Hoe kijkt u als Brusselse Nederlander naar België?

“In het begin was premier Sophie Wilmès niet erg sterk in haar communicatie maar je ziet dat ze gegroeid is in de crisis. Ze straalt nu meer rust uit. Ik vond het wel fascinerender om Boris Johnson bezig te zien, een harde Tory die het virus eerst relativeerde, op intensieve zorgen belandde alsof hij door Dame Fortuna was bestraft en nu de nationale gezondheidszorg verdedigt. Of de Franse president Macron, die zowel een generaal als een huisvader wil zijn.”

The New York Times-columnist Thomas Friedman sprak van een nieuwe BC- en AC-tijdrekening: Before & After Corona. Staan we aan het begin van een nieuw tijdperk?

“Op dit moment niet, denk ik. Dat Covid-19 een ontzagwekkende pandemie is met dramatische gevolgen staat buiten kijf. Als historicus en denker kun je je afvragen of dit een disruptieve crisis is – en ja, dat is ze zonder meer – maar is ze ook transformatief? Dat weet ik eigenlijk niet zeker. Ik heb de indruk dat het coronavirus vooral een grote onthuller is van bestaande zwaktes maar ook lopende trends en ontwikkelingen versnelt. De ontvlechting van sommige productieketens - de deglobalisering - was al gaande. Dat er weer meer grenzen komen is ook niet nieuw. De internetwinkels waren ook al aan het winnen op de traditionele winkelstraten. Ook de geopolitieke clash tussen de VS en China was al aan het verscherpen en wordt nu aangejaagd. We zullen ons dit altijd herinneren maar ik denk dat we na deze tussenperiode, tot er een vaccin is, weer zonder mondkapjes kunnen reizen en leven.”

Vanuit democratisch principe blijft het opmerkelijk dat niet onze wetgevende parlementen in deze crisis knopen doorhakken maar experts. Is dat een zwakte?

“Een crisis is altijd het moment van de executieve, de uitvoerende macht. Het regeergezag moet dan snel initiatieven ontplooien. Je hebt wel gelijk dat de expertendimensie in deze crisis dat nog versterkt en de parlementen verder op achterstand heeft gezet. Dat moet niet te lang duren. Er is toch wel een probleem, wat mij betreft, als politiek niet meer is dan het doorvertalen van expertadvies in bindende besluiten - zoals je nu in België, Frankrijk en Nederland ziet. Een democratisch debat heeft ook zuurstof van de legitieme tegenspraak nodig. Dat lukt op dit moment maar met mondjesmaat. In België valt het nog mee, maar wie het in Nederland of Frankrijk niet eens is met de regering, wordt er al snel verdacht gemaakt. Als je in Nederland iets over mondkapjes naar voren wilt brengen, dan krijg je heel snel te horen: ‘Nou, Thierry Baudet wil dat ook, dus zal het wel het verkeerde standpunt zijn.’ Dat is niet goed.”

Hoe groot acht u het risico dat na deze crisis ook hier sommige vrijheden gewoon níét terugkeren, denk maar aan de privacy die wijkt voor contact-tracingapps?

“Ja, dat is een gevaar. Dat is het meer zorgwekkende aspect van deze crisis. Ook daar zien we een versnelling van tendensen die er al waren. Nu hebben Google en Facebook al veel van die gegevens maar als onze overheden ze ook willen, is dat toch een sprong. Je voelt wel aan dat er hier in West-Europa veel weerstand tegen is. Hoe wij liever zelf mondmaskers maken met de huisvlijt van een naaimachine dan een corona-app installeren is eigenlijk een manier om te zeggen dat we het virus liever zelf willen controleren dan gecontroleerd worden.”

Vandaag is het 70 jaar na de verklaring van Robert Schuman en Jean Monnet die de aanzet gaf tot de oprichting van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS), de voorloper van de Europese Unie. Welke stap heeft de EU nodig om de 21ste eeuw te overleven?

“Ik denk dat de grote zorg nu zich moet richten op het versterken van geopolitiek handelingsvermogen en onze eenheid. Europa moet nu voorkomen dat we niet klem komen te zitten tussen de VS en China. Je ziet dat nu in de race om als eerste een vaccin te vinden, waar wij ook aan meedoen. Strategisch is dat superbelangrijk. VS-president Trump heeft gezegd dat, als zij een vaccin vinden, hij dat niet aan de Chinezen wil geven. De Chinezen zouden hetzelfde kunnen doen.

“Dit betekent dus dat medicijnen een machtsmiddel kunnen worden voor verdeel-en-heers in alle relaties, tussen deze twee grootmachten en de rest van de wereld – Europa, Afrika of Azië. Daar zie je verscherpen wat we de voorbije jaren al hebben waargenomen met Huawei en de 5G-netwerken, wat ons ook al wees op het belang van strategische industriële autonomie. We moeten in staat zijn om bepaalde producten voor bescherming van onze burgers, zowel geneesmiddelen als energie, zelf te garanderen. In die zin voelde Von der Leyen de tijdsgeest goed aan toen ze sprak van een ‘geopolitieke Commissie’ als leidmotief, al hoor ik liever ‘geopolitieke Unie.”

Waarom?

“Het is niet de Commissie die een China-beleid nodig heeft maar Europa als geheel. Dat strategisch inzicht moet bij alle leiders doordringen, en niet gebagatelliseerd door lidstaten die er economisch afhankelijk van zijn. Wat we intussen als Europeanen ook moeten verdedigen, is dat we belangen hebben die anders zijn dan de Amerikaanse. We delen uiteraard meer waarden met de VS dan met China en Rusland maar we moeten ook onze eigen ruimte durven opeisen. Zo is het voor ons van belang dat er geen grote oorlogen zijn in het Midden-Oosten en dat Iran stabiel blijft.”

Om zo’n autonoom beleid te voeren in de wereld heb je wel een draagvlak nodig van je burgers?

“Er is inderdaad een verband tussen ons optreden naar buiten toe en onze overtuigingskracht naar binnen toe. De Europese politieke leiding zal vis-à-vis Washington, Moskou of Peking moeten laten zien hoe ze Europese burgers beschermt en welvaart schept, op een wijze dat de individuele lidstaten alleen niet lukt. Naast het industriële aspect van onze Europese soevereiniteit moeten we dan ook in staat zijn om ons eigen verhaal te vertellen, te tonen waar we trots op zijn én ook te zeggen wat we niet aanvaarden.

“Europa moet nu meesterschap krijgen over zijn eigen verhaal, en dat proberen Rusland en China nu met desinformatiecampagnes te voorkomen. Het is ook geen toeval dat zelfs Trump nog nooit een positief woord over de EU uitsprak. Europa kan maar geopolitiek optreden als het geloofwaardig kunt spreken uit naam van alle burgers.”