Smeulend vuur, herfstpiek of pieken en dalen: 3 scenario's voor vervolg van corona-epidemie

Weer naar het voetbalstadion na de zomer. Restaurants, theaters en concertzalen die in september weer volstromen. De uitgestelde koersen die alsnog worden gereden, opnieuw naar de de fitness. De amateursport die eindelijk weer competitie kan spelen.

Vergeet het maar. Leg zulke verwachtingen voor aan Hans Heesterbeek, hoogleraar theoretische epidemiologie in Utrecht, en een wrang lachje is de reactie. ‘Je kunt wel hopen dat we alles weer geleidelijk kunnen opstarten en dat de overheid alles wel zal opsporen. Maar nee dus’, zegt hij. ‘Er is niets veranderd. Het virus is er nog en bijna iedereen is nog vatbaar. En we weten hoe snel het kan gaan als het virus eenmaal weer om zich heen grijpt.’

Wat epidemiologen als Heesterbeek vrijwel unaniem verkondigen, werd de afgelopen dagen verdacht zichtbaar. In onder meer Denemarken en Duitsland begon het ‘reproductiegetal’ van het virus – maat voor hoeveel mensen gemiddeld nieuw besmet raken per zieke – weer te klimmen, tot rond of boven de magische 1, de grens tussen uitdoven en uitbreiden. En in onder meer China, Singapore en Zuid-Korea kwamen nieuwe brandhaarden aan het licht, alle mondkapjes, wattenstaafjestests en overheidscontrole ten spijt.

Drie denkbare vervolgen, onderscheiden epidemiologen als ze naar eerdere uitbraken en naar hun computermodellen kijken: van een gedroomde uitdoving tot een rampzalige mokerslag in het najaar. Alle drie de scenario’s gaan uit van een nieuwe wereld, met mondkapjes, beperkingen op het openbare leven, en heel veel testen en thuiszitten. Maar op welk scenario we uitkomen, is de vraag. Dat hangt af van zaken waar wetenschappers het antwoord nog niet op weten. Zoals wanneer er een vaccin is, of ex-patiënten blijvend immuun worden en natuurlijk: hoe goed we het virus kunnen indammen.

Scenario: controle van het virus. Voorbeeld: China, Hongkong

Dit is zoals we het het liefst zien en waar alle beleid op is gericht. Geleidelijk kunnen we de maatschappij weer openen. Want doordat we elke opleving van het virus snel opsporen en in de kiem smoren en reizigers uit het buitenland nauwlettend in de gaten houden, houden we het virus redelijk onder de duim.

In grafiekvorm ziet dat eruit als een landschap van kleine ziekteuitbraakjes tot ver in de toekomst – of in elk geval totdat er een vaccin is. ‘Dit blijft een mogelijkheid voor covid-19’, aldus een analyse van het centrum voor infectieziekteonderzoek en -beleid (Cidrap) van de Universiteit van Minnesota.

Maar in die formulering – ‘blijft een mogelijkheid’ – schemert ook onzekerheid door. In Wuhan en Hongkong, waar het virus onder controle leek, duiken de laatste tijd toch weer nieuwe besmettingen op. En in Zuid-Korea steeg het aantal besmettingen in vier dagen tijd van 4 naar 35 nieuwe gevallen per dag. Verontrustend, vindt Heesterbeek. ‘Want dit zijn geen importgevallen, dit is gewoon binnenlandse transmissie.’

In landen als Denemarken, Duitsland en Nederland laat men de teugels vieren, niet omdat het virus weg is, maar omdat de druk op de zorg het enigszins toelaat. Dat wordt bij de geringste klachten thuisblijven, en testen of het niet toevallig corona is. En bij iedere vangst in ijltempo de contacten van de patiënt opsporen – in de hoop dat die niet, zoals gebeurde in Zuid-Korea, net ergens tientallen anderen heeft besmet.

Scenario: een horrorpiek, groter dan de eerste. Voorbeeld: eerdere pandemieën

Het gebeurde tijdens de beruchte Spaanse griep in 1918, maar – iets minder bekend – ook tijdens de grieppandemie van 1957, de sars-uitbraak in Canada van 2003, en de Mexicaanse griep van 2009. Nadat het virus weg leek te zijn, kwam het weer terug – met een nog veel grotere uitbraak.

Ten dele komt dat doordat de wiskunde van een al aanwezig virus anders werkt. In februari, toen het coronavirus zijn intrede deed in ons land, waren de belangrijkste boosdoeners naar men aanneemt terugkerende wintersportgangers: alsof je een regen vonken uitstrooit over het land. Maar bij een al aanwezig virus is het eerder alsof je een nog smeulend haardvuur opnieuw aanblaast. Overal waar het toch al gloeide, laait het weer op. Met een reuzenfik als gevolg.

Daarbij dreigt iets wat de Duitse topviroloog Christian Drosten de ‘preventieparadox’ noemt. Nu de dramatische beelden van de overvolle ic’s langzaam van het netvlies verdwijnen, verdampt ook de steun voor beperkende maatregelen. Als straks de r weer in de maand komt en luchtwegvirussen weer meer rondgaan zullen publiek, politiek en ondernemers bepaald niet staan te trappelen de net geopende maatschappij wéér op slot te gooien.

Daartegenover staat dat het virus niet nieuw is. Maatregelen zoals geen hand geven, testen van verdachte gevallen, het mijden van grote bijeenkomsten, zoveel mogelijk thuiswerken en niezen in de elleboog zullen we waarschijnlijk ook dan in stand houden. En er zijn aanwijzingen dat juist de eerste maatregelen de grootste ‘hap’ nemen uit de ziekteoverdracht.

‘We zijn al bezig met infectiemijdend gedrag’, zegt Heesterbeek. ‘Maar de dreiging van een najaarspiek geeft wel aan dat het ook nodig is om dat vol te houden.’

Scenario: in voortdurend gevecht met het virus. Voorbeeld: Denemarken, Duitsland

De rem erop, de rem eraf. Scholen open, scholen dicht. Experimenten met mondkapjes, thuiswerken, voorzichtige openstellingen van de winkels en horeca. Maar ook, als het nodig is en het virus een wel erg grote mond krijgt, gauw de boel weer sluiten.

Zo kan het gaan, en zo lijkt het te zullen gaan, als de voornemens van de kabinetten in onder meer Nederland, Denemarken en Duitsland iets waard zijn. Met één voet op het gaspedaal en één op de rem. Hortend en stotend en zo goed en zo kwaad als het gaat, een aaneenschakeling van vallen en opstaan, tot het virus zich eindelijk gewonnen geeft.

‘Pieken en dalen’, noemt de Cidrap-analyse deze toekomst dan ook. Waarbij de pieken – en dat is goed nieuws – geleidelijk minder hoog worden, omdat het virus zich aanpast en meer mensen er weerstand tegen opbouwen. Wat ook helpt: een vaccin, als het daarvan komt. Dat zal naar verwachting aanvankelijk slechts beperkt beschikbaar zijn, maar wel meehelpen de golven te dempen, doordat bijvoorbeeld zorgmedewerkers al op onderzoeksbasis worden ingeënt.

Wel wordt het een lange zit, verwachten kenners: waarschijnlijk tot ver in 2021, en misschien zelfs nog veel langer. Het slechtst denkbare scenario is hier dat het maar niet lukt om een vaccin te vinden, terwijl ook nog eens blijkt dat de immuniteit die we na ziekte tegen het virus opbouwen van tijdelijke aard is. Zitten we in 2025 nóg met zijn allen te lockdownen, blijkt uit een Bostonse analyse. ‘Dit scenario kan leiden tot periodieke herintroductie van beheersingsmaatregelen’, beklemtoont ook het Cidrap.

Een moeilijk voorstelbare toekomst? Hoogleraar Heesterbeek brengt in herinnering dat het virus ons al eerder verraste. ‘Een halfjaar geleden kon je je alleen maar voorstellen dat het in een Hollywoodfilm gebeurde dat we met de halve wereld thuis zouden zitten vanwege een virus. Laten we nou niet weer in de val trappen dat we denken: ach, zo’n vaart zal het wel niet lopen met een tweede golf.’