Hoe de sloganeske verontwaardiging over de Genkse ontvoeringszaak de rechtsstaat ondermijnt

Het waren begrijpelijke reacties. Je verneemt dat een tot tweemaal toe veroordeelde terrorist een 13-jarig kind wekenlang gijzelde. Je komt verder ook te weten dat de man in beroep een lichtere straf kreeg en zijn probatievoorwaarden schond, maar dat de heren en dames van de magistratuur die nieuwe feiten en die schending niet hebben aangegrepen om hem een steviger lesje te leren. Het komt je voor dat we in een lakse samenleving leven die bang is voor straf en niet wil dat we criminelen opsluiten. Je wil gerechtigheid, lik op stuk, kordate aanpak, ja - waarom niet -  vergelding. Je kop zindert van verontwaardiging. Je hoeft geen doctor in de psychologie te zijn om te weten hoe deze roetsjbaan van onmiddellijke emoties werkt. 

In die zin waren de reacties van Kristien Van Vaerenbergh, voorzitter van de Kamercommissie Justitie, en Vlaams minister Zuhal Demir ook begrijpelijk, ja zelfs uitingen van gezond verstand. Van Vaerenbergh vond de veroordeling tot drie jaar gevangenis met probatie-uitstel van deze verdachte “bijzonder licht” en Zuhal Demir nam het woord “straffeloosheid” in de mond.

Minister Demir kon ook niet begrijpen dat wie probatievoorwaarden schond niet onmiddellijk naar de gevangenis ging. Dit drieste voorval toonde, aldus de minister, aan dat justitie best een Vlaamse materie wordt. Beide politici vertaalden het snelle gevoel van verontwaardiging, dat vele burgers hadden bij de berichtgeving over de gijzeling, in harde conclusies. Je verwacht van politici ook dat ze de taal van het volk spreken, wat alleen maar kan wanneer ze ook breed gedragen emoties delen en ervaren. Tot hier: alle begrip voor hun reacties die de gevreesde kloof tussen burger en politiek ruim overstegen. 

Tot de eerste emoties gaan liggen, de rede weer overneemt en je de verslaggeving en uitspraken van genoemde politici wat dieper analyseert. Want die onschuld en dat begrip verdwijnen als sneeuw voor de zon wanneer je inziet wat deze emoties en reacties verbergen en waartoe ze kunnen leiden. Harde conclusies afleiden uit snelle verontwaardiging vertrekt van de idee dat de waarheid altijd helder en eenvoudig is, dat emoties ons een goede leidraad verschaffen om doeltreffende maatregelen te nemen en dat politieke leiders die onze gevoelens delen en begrijpen, het meest competent zijn om een samenleving aan te sturen.

Haal je die ideeën naar de oppervlakte dan wordt duidelijk dat ze niet alleen naïef maar ook gevaarlijk zijn. Ze ondermijnen immers het idee van redelijkheid waarop we de naoorlogse democratie en onze rechtsstaat bouwden. Om die reden verplichten we jongeren om onderwijs te volgen zodat ze inzien dat de waarheid vrijwel nooit eenvoudig is. Om diezelfde reden roepen we de hulp in van experten wanneer we belangrijke maatschappelijke beslissingen nemen. We tolereren niet dat ons beleid niet op wetenschap maar op buikgevoel, koppigheid of verontwaardiging gebaseerd is. 

Ditzelfde principe van redelijkheid is al even cruciaal in de wereld van justitie waar mensen na veroordeling elementaire vrijheden verliezen. Opdat felle sentimenten niet de overhand zouden krijgen, bouwden we veiligheden in. Rechters vonnissen pas na uitgebreide studie van het dossier en na het moeilijke proces van woord en wederwoord te hebben gerespecteerd. Beroepsrechters kunnen het oordeel van rechters herroepen. Rechtspreken kan niet kritisch genoeg gebeuren. En wie zich over strafrecht en justitie uitlaat, doet dit ook best met enige elementaire kennis van zaken. 

Zo steunen rechterlijke beslissingen altijd op individuele feiten, voorgeschiedenissen en beweegredenen. Zonder kennis hiervan is het onmogelijk om een uitgesproken strafmaat te beoordelen. Lagere straffen in beroep zijn niet per definitie “bijzonder lichte” straffen en het opleggen van een voorwaardelijke straf is geen vorm van “straffeloosheid”. Rechters zijn overigens geen helderzienden. Het zijn mensen die oordelen over andere mensen. En niets is moeilijker dan menselijk gedrag voorspellen. Achteraf oordelen, in het licht van nieuwe kennis, is al te gemakkelijk. Bij de beoordeling van de straf kijk je dus best naar de informatie waarover de rechters beschikten op het ogenblik van hun oordeel. In het licht van het heden is het gemakkelijk om de schaduwen van het verleden te zien. 

Het opvolgen van probatievoorwaarden door de justitiehuizen is overigens een Vlaamse bevoegdheid. Als de voorwaarden niet worden nageleefd, maakt de justitie-assistent daarvan melding aan de probatiecommissie. Deze commissie beoordeelt of de probatievoorwaarden dienen te worden herroepen. In dat geval maakt de probatiecommissie het dossier opnieuw over aan het openbaar ministerie. Het parket beslist dan of al dan niet of het de rechter zal vragen om de voorwaarden te herbekijken. Pas op dat moment komt het dossier opnieuw op het bord van de rechterlijke macht.

In het dossier van de verdachte van de ontvoering van de 13-jarige jongen blijkt de rechterlijke macht bij nader inzien niet eens gevraagd te zijn om te oordelen over de herroeping van de probatievoorwaarden van deze verdachte. De vraag rijst zelfs of deze voorwaarden überhaupt werden geschonden.

Begrip voor de snelle conclusies van de bewuste politici drijft nu steeds verder weg. Politici die via de media uiting geven aan spontane en directe gevoelens knagen aan dit redelijkheidsidee. Beetje bij beetje dragen zij bij aan een antidemocratische, basale onderstroom die van dit principe af wil en haar heil zoekt bij die onredelijke vertrekpunten. Wat aanvankelijk onschuldig, een kwestie van gezond verstand of begrijpelijk oogt, voegt zich zo samen met allerlei krachten die vijandig staan tegenover onze open samenleving.

Let wel: we hebben niets tegen emoties, kwaadheid en verontwaardiging zelf. Aan elke maatschappijkritiek liggen deze gevoelens ten grondslag. Ook aan onze kritiek. Wel roepen we op om deze gevoelens te reserveren voor het stellen van vragen en niet voor het verstrekken van antwoorden.

Ten slotte is dit pleidooi voor meer redelijkheid ook geen excuus om blind te blijven voor wat er misgaat in onze democratie en rechtsstaat. Los van deze concrete zaak valt over de moeilijke opvolging van probatievoorwaarden bijvoorbeeld heel wat te zeggen. Er zijn extra middelen en mankracht nodig om deze voorwaarden op te volgen en de herroepingsprocedure moet sneller en eenvoudiger.

De vraag blijft waarom de voorzitter van de Kamercommissie Justitie en een Vlaamse minister zo gretig zijn om te schieten op de rechterlijke macht? En waarom sommige media zich zo gemakkelijk laten gebruiken om in dit opbod van verontwaardiging mee te stappen? Waarom het gebrek aan feitelijke en juridische kennis niet in verhouding staat tot de nodige voorzichtigheid en terughoudendheid bij het beoordelen van een individuele casus? Waarom woorden als “straffeloosheid” in de mond worden genomen wanneer iemand voorwaardelijk wordt gestraft? 

In een democratie houden de fundamenten van de rechtsstaat pas stand wanneer een grote meerderheid van de bevolking deze fundamenten deelt, wanneer het belang van de rechtsstaat wordt verdedigd door burgers, journalisten én politici en wanneer mensen voldoende vertrouwen kunnen hebben in het functioneren van de rechtsstaat. We begeven ons op glad ijs wanneer de principes van de rechtsstaat onvoldoende geduid of uitgelegd worden of wanneer de bevolking al te vaak met sloganeske taal wordt opgehitst tegen justitie. De laatste jaren is deze verontrustende tendens helaas meer dan duidelijk. In het buitenland zien we stilaan de gevolgen van dergelijke strategieën.

Een gezonde verhouding tussen emotie en rede, protest en terughoudendheid is een te hoog goed waarbij we niet mogen dulden dat populisme dit gijzelt.