Het geriskeerde eindspel van Barack Obama

In zijn laatste weken als president zet Barack Obama zijn opvolger voor zoveel mogelijk voldongen feiten in een pokerspel op hoog niveau.

Het lijstje van late initiatieven van Barack Obama blijft maar groeien: nieuwe natuurparken, anti-olieboringwetgeving die grote delen van de noordelijke zeeën en van de Atlantische Oceaan off-limits maken voor prospectie, annulering van een wet om moslims extra te viseren, een anti-propaganda-initiatief, diplomatiek spierballengerol tegenover Israël en Rusland, een geplande speech en coördinatievergadering met de Democraten in het parlement om Obamacare te redden…

Het is, schreef een Republikeins commentator deze week in The Boston Globe, ‘een constructiefout’ van het Amerikaans politiek systeem: er zit een gat van ruim twee maanden tussen de verkiezingen en de machtsoverdracht. In de meeste andere landen is dat niet zo. De een vertrekt, en de ander neemt dezelfde dag nog over, zoals dat in Groot-Brittannië het geval is. Of, zoals in België (in principe dan toch, er doet zich weleens vertraging voor): de een valt terug tot een niveau van lopende zaken terwijl de ander een coalitie klaarstoomt.

In de VS wordt de president in de periode tussen verkiezingen en de machtsovername een lame duck genoemd, een lamme eend, omdat hij geen ‘politiek kapitaal’, geen hefbomen meer heeft, en de gebeurtenissen moet ondergaan.

Maar al van bijna bij het begin van de Amerikaanse Republiek proberen de lamme eenden aan die logica te ontsnappen en alsnog een stempel te drukken die het land in een bepaalde richting duwt. Dat gebeurde voor het eerst in 1800-1801 toen de tweede president van het land, John Adams, de verkiezingen had verloren van zijn vicepresident Thomas Jefferson. De verhouding tussen Adams en Jefferson was gecompliceerd. De twee waren af en toe vrienden, af en toe aartsvijanden, en vaker iets tussen de twee. Ze voerden in 1800 een allesbehalve hoogstaande campagne, met als dieptepunt dat Jeffersonaanhangers (Jefferson zelf hield zich boven het gewoel en koesterde de illusie dat hij met het moddergevecht niets te maken had) lieten zwaaien dat Adams een hermafrodiet was, terwijl de Adams-aanhang het gerucht verspreidde dat Jefferson dood was. Ook dat laatste gerucht wist de verkiezing van Jefferson met Aaron Burr als vicepresident niet te verhinderen.

Maar los van de bagger: Adams en Jefferson waren het gewoon politiek oneens, en Adams vreesde dat met de pro-Franse Jefferson en diens wens om een rurale economie te stimuleren in een gedecentraliseerd land de VS de verkeerde kant zouden opgaan. En dus paste hij het juridisch systeem aan en benoemde hij een resem rechters van wie hij wist dat ze zijn agenda zouden ondersteunen en Jefferson politiek zouden dwarsbomen. Dat deed hij op het laatste moment, dus na de verkiezingen. Men sprak van Midnight Judges, middernachtsrechters, hoewel ze niet echt in de nacht voor de machtsoverdracht werden aangesteld.

Middernachtsregels

180 jaar later, in 1980-81, dacht uittredend president Jimmy Carter even zorgelijk over Ronald Reagan als Adams over Jefferson had gedaan. En dus liet hij regelgeving uitschrijven, die Reagan aan banden moest leggen – binnen de perken van het fatsoen moest houden. Carter was niet de uitvinder van dergelijke midnight regulations, maar hij brak alle records: hij zou 10.000 bladzijden gevuld hebben met regels. Een groot deel kon Reagan met een pennenstreek ongedaan maken, maar een ander deel ‘kapselde hem in’.

Sindsdien, en tot op vandaag, is dat de realiteit gebleken. Bill Clinton vaardigde bijvoorbeeld strengere regels inzake veiligheid van drinkwater uit, die zijn opvolger George W. Bush schoorvoetend bekrachtigde. Bush zelf brak Carters record inzake reguleringen, versoepelde onder meer de regels om olie uit schalie te winnen en ondertekende regels die bedrijven moesten vrijwaren van milieu-initiatieven. Presidenten leerden sinds Carter dat je dergelijke regels best ten laatste zestig dagen voor de machtsovername lanceert: na zestig dagen worden ze geactiveerd, en eens ze toegepast worden, zijn ze moeilijker weer weg te gommen.

Ook de ploeg van Barack Obama is sinds de dag dat Donald Trump de verkiezingen won volop in de weer met laattijdige reguleringen. Maar dat is het klein bier in vergelijking met andere initiatieven die de president ontplooit.

Dat alles kader in een schaduwgevecht. Barack Obama voerde vol vuur campagne omdat hij met Hillary Clinton ‘een derde termijn’ hoopte te winnen, en zijn verwezenlijkingen zou bijsturen, verbeteren, maar in ieder geval behouden en versterken.

Trump maakte zich tijdens de campagne sterk dat hij een heleboel verwezenlijkingen van Obama ongedaan zou maken, te beginnen met Obamacare, het vrijhandelsverdrag TPP, misschien het milieuakkoord in Parijs, misschien het nucleair akkoord met Iran, in ieder geval Obama’s verordeningen die enkele miljoenen sans-papiers de gelegenheid boden om ongemoeid in het land te blijven, te werken of te studeren.

Newt Gingrich, gewezen speaker en supporter van Trump, verklaarde deze week aan Fox News, niet zonder zin voor overdrijving, dat de nieuwe president in de eerste dagen al ’60 tot 70 procent van de erfenis’ van Obama ongedaan zal maken – omdat Trump bijvoorbeeld de presidentiële besluiten inzake migratie van tafel kan vegen.

Obama voert een gevecht om te redden wat te redden valt, om binnen te halen wat binnen te halen valt en naarmate de interpretatie en het resultaat dat kan gezien worden als daadkrachtig, zij het niet heel democratisch, of een mislukte eindstrategie.

Creatief omgaan met wetteksten

CNN telde de voorbije weken negen grote presidentiële initiatieven, die ten minste gedeeltelijk en vaak frontaal ingaan tegen wat Donald Trump wil en die Trump in sommige gevallen niet zomaar ongedaan kan maken. Ook hier is het sleutelbegrip inkapselen. Obama probeert een kader te creëren waarin Trump vast zal zitten. Dat kan in sommige gevallen door wettelijke obstakels te voorzien die het terugschroeven moeilijk maken en in andere gevallen door een politieke dynamiek te creëren waarin Trump gevangen zit.

Dat eerste – inkapselen – vereiste vanwege team Obama enig speurwerk.

Zo maakte Obama op 22 december bijna een half miljoen vierkante kilometer in de Atlantische Oceaan en 98 procent van het Amerikaans aandeel van de Noordelijke IJszee ‘voorgoed’ vrij van olie- of gasboringen, zowel prospectie als ontginning. Hij kreeg dat voor mekaar door creatief gebruik te maken van ‘een obscure clausule’ in de Outer Continental Shelf Lands Acts uit 1953, een clausule die tot dusver voor veel kleinere gebieden een tijdelijke bescherming had geboden.

Enkele dagen later kondigde hij twee nieuwe ‘Nationale Monumenten’ aan, met een totale oppervlakte van ruim 6.500 vierkante kilometer. Het grootste is Bears Ears Buttes in de staat Utah, het veel kleinere Gold Butte ligt 750 kilometer meer naar het westen, in Nevada. In die monumenten worden zowel landschappen beschermd als ‘heilige plaatsen’ en petrogliefen van native Americans. De Navajo waren volgens plaatselijke berichten enthousiast over de bescherming die deze gebieden nu zullen genieten, en de Hopi, Zuni en Ute waren evenzeer verguld, maar sommige andere omwonenden veel minder. Ze vinden dat een te groot areaal wordt opgeslokt door deze monumenten en ze vinden vooral dat de federale overheid een te groot beslag legt op land. De Republikeinse meerderheid in Utah is tegen omdat ze een eigen plan klaar had om Bears Ears Buttes te beschermen. In het Republikeins plan werd die bescherming gekoppeld aan mijn- en ontginningsrechten voor aanpalend gebied… Mike Lee, Republikeins senator uit Utah, kondigde aan dat hij ‘alles’ in het werk zal stellen om deze beslissing terug te draaien. Vraag is om hem dat kan lukken.

Want ook deze ingreep van Obama gebeurde via een technische knoop. Eigenlijk worden de twee gebieden natuurparken, met alle beveiligingen die gelden voor natuurparken, maar de officiële categorie is Nationaal Monument. Zo’n Nationaal Monument op federaal land kan de president bij proclamatie creëren. Obama gebruikte hiervoor de 1906 Antiquities Act. De wet is absoluut niet populair bij de inheemse bevolking, die liever niet als antiquiteit wordt aangeduid, of behorende tot het verleden.

Dat soort proclamatie valt moeilijk ongedaan te maken door Trump. Het is in elk geval nooit eerder gebeurd dat de creatie van een Nationaal Monument nietig verklaard wordt.

Zowel voor de oceanen als de natuurparken heeft de president-elect niet officieel gereageerd, maar tijdens de campagne was hij erg pro-olieboringen, en pro-ontginning, net als de man die hij aanduidde om het milieuagentschap EPA te leiden, Scott Pruitt.

Vanuit het perspectief van Obama was de logica duidelijk: hij wil dossiers die allang op tafel liggen afwerken, en hij wil zijn eindafrekening als pro-milieupresident nog wat groen bijkleuren, vooraleer Trump en Pruitt beginnen in te hakken op de regelgeving die Obama heeft geïntroduceerd.

Propaganda

Een ander initiatief is minder makkelijk in te schatten. Net voor het kerstweekend sluisde Obama een anti-propagandawet voorbij de meeste nieuwsmedia. Opnieuw gebeurde dat met enige omweg: de nieuwe wet zat verscholen in het budget van Defensie.

De bedoeling is om fake news en propaganda in binnen- en buitenland te kunnen bestrijden. Daartoe wordt een coördinatiecentrum opgericht dat vanuit het ministerie van Buitenlandse Zaken zal opereren. Als potentiële doelwitten worden China en Rusland geciteerd, maar ook binnenlands fake news kan worden aangepakt. De wet stelt dat desinformatie en fake news moeten bestreden worden met ‘op feiten gebaseerde narratieven’.

De reacties in de VS zijn aarzelend tot eerder negatief, met kritiek van zowel links als rechts. Waarom werd er niet of nauwelijks over dit initiatief gediscussieerd in het parlement? Waar eindigt propagandabestrijding en begint censuur? Zal dit mechanisme gebruikt worden tegen de rechtse site Breitbart, die inderdaad nog weleens kwakkels verspreidt? Zal het gebruikt worden tegen media die te goedgelovig zijn voor opiniepeilers, of tegen individuen die via sociale media geruchten uitvinden en verspreiden? Moet er kwaad opzet zijn? En tegen wie kan Trump deze wet in het gelid brengen?

Fake news is sinds de verkiezingscampagne zeker een thema, maar of deze wet een afdoend antwoord kan bieden op het probleem, is onduidelijk.

Moslims en Arabieren

Met zijn vierde ingreep viseert Obama zonder meer zijn opvolger. Hij liet een slapend systeem schrappen, dat het mogelijk maakte om bezoekers aan de VS in een speciaal register op te nemen.

De oorsprong van het systeem dateert uit de tijd van de eerste Golfoorlog, in 1991, toen bezoekers uit Irak en Koeweit zich in de VS speciaal moesten registreren. Onder meer hun verblijfplaats en hun vingerafdrukken werden in een register vastgelegd.

Na 11 september 2001 werd het systeem gaandeweg uitgebreid tot 25 landen, voornamelijk met Arabische en/of moslimbevolking. Het systeem was sinds 2011 niet langer in gebruik, onder meer omdat tegenwoordig ieders vingerafdrukken bij aankomst worden vastgelegd. Het systeem was nooit heel nuttig. Volgens een betrokken persoon werd ‘geen enkele terrorist’ via het register gevat.

Donald Trump verklaarde tijdens de campagne herhaaldelijk dat hij een register en databank voor moslims nuttig vond. Het was vaak niet duidelijk of hij bedoelde voor staatsburgers, mensen met een verblijfsvergunning of bezoekers, voor verdachten of voor alle moslims.

Als hij eraan had gedacht van dit register gebruik te maken – dat kan sinds 23 december niet langer. Hij moet een nieuw systeem opzetten.

Ramkoers met Israël

De voorbije week lag de klemtoon bij Obama op buitenlands beleid. Voor het eerst sinds lang stelden de VS geen veto bij een stemming over Israël in de Veiligheidsraad. Het resultaat van de Amerikaanse onthouding liet zich voorspellen: de resolutie, die het nederzettingenbeleid van Israël veroordeelde, werd met 14 tegen 0 aangenomen. Israël en vooral premier Benjamin Netanyahu reageerden woedend, deelden sancties uit tegen landen die voor de resolutie hadden gestemd, en lieten hun ongenoegen over de VS blijken. De Amerikaanse ambassadeur werd op het matje geroepen. Netanyahu kreeg via Twitter meer dan gelijk van Donald Trump.

Enkele dagen later spuwde VS-minister van Buitenlandse Zaken John Kerry zijn gal over het Israëlisch beleid, dat hij rechtser dan ooit noemde.

De ineens wel heel forse toon van Obama en zijn ploeg zorgde zelfs voor tegenwind binnen de eigen partij. Sandra Wasserman Schultz, tot juli partijvoorzitter van de Democraten, vond het ‘niet nodig’ om een bondgenoot zo te behandelen. Zij is verkozen in een district in Florida met een joods kiezersblok.

Maar de escalatie in de retoriek en in de actie was niet toevallig, berichtte David Remnick, hoofdredacteur vanThe New Yorker, auteur van een boek over Obama en iemand die de president herhaaldelijk geïnterviewd heeft.

Remnick, die een niet bij naam genoemde topadviseur citeert, schrijft dat Obama al gealarmeerd was door een aantal aangekondigde ministers van Trump, maar dat hij het helemaal op de heupen kreeg toen hij vernam dat Trump van David Friedman zijn ambassadeur in Israël wil maken. Die aanstelling, citeert Remnick, ‘had veel gewicht in het denken van de president’ over welke actie hij zou ondernemen. ‘Het laatste wat je wilt als uittredend president is een gevecht aangaan met de joodse gemeenschap, maar Friedman is zo van de pot gerukt’ dat Obama vond dat hij een signaal moest geven.

Friedman is openlijk pro-nederzettingenbeleid, en hij vergeleek linkse joden met ‘kapo’s’, de (soms joodse) gedetineerden die als bewaker functioneerden in nazi-concentratiekampen.

In enkele Amerikaanse opiniestukken werd erop gewezen dat de coalitie tussen Trump en Netanyahu ook negatieve gevolgen kan hebben voor beiden. Of die gedachte ook in het hoofd van Obama speelde, is niet duidelijk.

De voorbije tijd schuift Netanyahu weg van de tweestatenoplossing, doet hij toegevingen aan de ultra’s in zijn eigen regering, maar kan hij op het rempedaal gaan staan en verwijzen naar de VS die druk uitoefenden om de acties in de bezette gebieden toch enigszins te matigen. Met de komst van Trump is hij wellicht zijn rempedaal kwijt, en heeft hij niet langer een excuus om niet verder te gaan inzake nederzettingen of – dat is de logica van de nederzettingenoperatie – inzake annexatie van de Westelijke Jordaanoever en Oost-Jeruzalem. New York Times-columnist Thomas Friedman vergeleek Trump met de persoon die een fles wijn reikt aan de dronken chauffeur (Netanyahu), die domme dingen aan het doen is.

Als de rem op Netanyahu wegvalt, zal hij zich moeilijker kunnen verweren tegen de ultra’s in zijn coalitie. Zijn radicaler beleid zal tot groeiende oppositie leiden in het binnenland en verzet, boycot, isolatie in het buitenland. Dat was in elk geval, onmiddellijk na de toespraak van Kerry, de teneur van enkele commentatoren. Evenwel – zowel de Britse premier Theresa May als haar Australische collega lieten hun ongenoegen over die toespraak blijken. Het zijn allebei landen die in het verleden kritischer tegenover Israël stonden dan de VS, en hun reactie verbaasde het team van Obama, dat nog maar eens kon vaststellen dat buitenlands beleid weinig zekerheden kent. Blijkbaar zijn May en haar Australische ambtsgenoot al helemaal klaar voor Trump.

Duel met Poetin

Ook weer deze week maakte team Obama sancties tegen Rusland bekend. Ook dit werd beschouwd als poker op hoog niveau. De gegevens over de hacking – en dus de Russische betrokkenheid – zijn bekend van voor de verkiezingen, maar op dat moment wou Obama geen sancties uitvaardigen. Dat zou politiek geïnterpreteerd zijn als een ondersteunende maatregel voor Hillary Clinton, zei hij naderhand tijdens een persconferentie.

Maar nu lijkt hij met zijn sancties Trump in moeilijkheden te willen brengen.

De reactie van de meeste Republikeinen op de aankondiging was: te laat en te weinig.

Daar staat Trump tegenover die altijd de Russische betrokkenheid heeft weggewuifd (onder meer omdat ze vragen doet rijzen over zijn verkiezingswinst) en die probeert een pro-Russische minister van Buitenlandse Zaken door de Senaat te duwen.

Zal Trump de sancties over drie weken weer intrekken? Zal de Senaat hardere sancties eisen? Zal het Senaatsonderzoek naar de hackers bewijzen blootleggen dat Trump echt wel geholpen is door Poetin? Houdt de Senaat Rex Tillerson tegen, Trumps kandidaat voor de ministerpost van Buitenlandse Zaken? Er doemt een interessant conflict rond het Ruslandbeleid, en Obama heeft dat vuurtje mee opgepookt.

Maar de tegenpartij speelt evenzeer poker. Poetins repliek op de sancties bestond uit opgehaalde schouders, hij besloot niet eens diplomaten uit te zetten als represaille (en kreeg hiervoor een schouderklopje van Trump). Poetin kan best nog drie weken op Trump wachten, en intussen doet hij Obama af als een irrelevantie. De Russische ambassade in Londen stuurde een foto van een lam kuiken rond in reactie op de sancties…

En terwijl Obama bezig was met Israël en Russische hackers, werd hij helemaal buitenspel gezet in Syrië. Rusland en Turkije onderhandelden er een staakt-het-vuren – buiten de VS om.

Trump probeerde het hoofd koel te houden in de barrage van Obama-initiatieven, die nog aangevuld werden door enkele interviews waarin de president, die officieel met vakantie is op Hawaï, zich kritisch uitliet over zijn opvolger.

Trump ventileerde zijn woede over de VN, en zijn steun aan Israël – hij ventileerde ook even zijn frustratie over Obama, nog het meest omdat Obama had gezegd dat hij wél Trump zou hebben verslagen.

Maar enkele uren nadat hij zijn ongenoegen over de obstructie van Obama in een tweet had verwoord, slikte de president-elect zijn ongenoegen weer in. Hij liet weten dat de overgang ‘gesmeerd’ verliep, smooth.

Doing my best to disregard the many inflammatory President O statements and roadblocks.Thought it was going to be a smooth transition – NOT!

— Donald J. Trump (@realDonaldTrump) December 28, 2016

Strategie rond Obamacare

Een belangrijk strijdpunt wordt Obamacare. Volgens nieuwssite Politico vergadert de uittredende president woensdag met de Democratische fracties in Huis van Afgevaardigden en Senaat om tot een gezamenlijke strategie te komen inzake Obamacare, een systeem van ziekteverzekering dat Obama als een van zijn belangrijkste verwezenlijkingen beschouwt, onder meer omdat het 20 miljoen Amerikanen in staat stelde voor het eerst een ziekteverzekering te hebben.

De Republikeinen hebben aangekondigd dat ze in het parlement, dat begin januari in zijn nieuwe samenstelling zal vergaderen, snel komaf zullen maken met Obamacare, dat ze het systeem zullen afschaffen en vervangen. En ook president-elect Trump heeft herhaaldelijk gezegd dat de afschaffing en vervanging van Obamacare een prioriteit is, al liet hij laatst ook twijfel bestaan of hij ‘bepaalde elementen’ zou overnemen in een nieuwe wet. Hij heeft als minister van Gezondheid een van de meest prominente tegenstanders van Obamacare aangeduid, Tom Price. Bij die man is er geen enkele twijfel: Obamacare moet weg.

Obamacare kende in het aflopende jaar een crisis nadat bleek dat de premies (voor gebruikers die geen subsidie krijgen) in 2017 met gemiddeld 25 procent zullen stijgen. De verhogende premies beletten niet dat recordaantallen mensen zich inschrijven. Voor één onderdeel zijn er 400.000 inschrijvingen meer dan vorig jaar. Obama zelf heeft het altijd over 20 miljoen mensen die voordien onverzekerd waren, en die opnieuw onverzekerd zullen worden als ze Obamacare verliezen, maar zijn diensten rekken hun schattingen intussen op tot 30 miljoen gebruikers van Obamacare die zonder verzekering zullen vallen – tenzij het alternatieve systeem van Trump dekking voor hen voorziet.

Een groot deel van die vele miljoenen gebruikers leven in staten die voor Trump hebben gekozen.

Trump, en de Republikeinen, hopen officieel dat ze voldoende Democraten tot een stem tegen Obamacare kunnen bewegen om aan een grote meerderheid van 60 senatoren te komen. Met 60 stemmen kan de Senaat Obamacare helemaal afschaffen. De Republikeinen bezetten zelf 52 van de 100 zetels, ze hebben dus acht Democraten nodig en hopen die te rekruteren in de groep die in 2018 naar de kiezer moet. Woensdag wil Obama niet alleen druk uitoefenen op potentiële overlopers, hij wil ook de tactiek bespreken om de Republikeinen te hinderen bij hun afbraakoperatie.

Dat het over zoveel mensen gaat, doet trouwens ook bij Republikeinen de vraag rijzen of ze niet beter wat trager te werk gaan, en de wet bijvoorbeeld over een periode van vier jaar aanpakken, liever dan meteen. Beter wat vertraging, misschien, dan ineens een legertje onverzekerden tegen zich in het harnas te jagen.

Gratie verlenen

Enkele dagen na de bijeenkomst met de fracties, wellicht op 10 januari, geeft Obama een afscheidstoespraak, waarin hij de verwezenlijkingen van zijn regeerperiode in de verf zal zetten, en publiekelijk zal verdedigen. Verwacht wordt dat Obamacare een centrale plaats krijgt in die toespraak.

Het meest in het oog springende deel van een lame duck-president zijn vaak de gratieverleningen. In het geval van Bill Clinton is dat zelfs het enige wat mensen zich herinneren van zijn laatste dagen: dat hij zijn hogelijk misdadige geldschieter Marc Rich kwijtschelding van straf schonk. Rich was op de vlucht, had belastingen ontdoken, geld witgewassen, en had ondanks het embargo handelgedreven met Iran. Maar hij had via zijn gewezen echtgenote ook rijkelijk bijgedragen tot de financiering van de Clintons en dat gaf de doorslag.

Obama krijgt een boel verzoeken tot kwijtschelding van straf of strafvermindering, onder meer van klokkenluiders Edward Snowden en Chelsea Manning.

Maar tot dusver beperkt hij zich tot onbekende veroordeelden: hij heeft al straffen omgezet (verlaagd tot de tijd die men al in de gevangenis doorbracht) voor 1.000 mensen die veroordeeld werden voor niet-gewelddadige drugsdelicten, en in 100 gelijkaardige gevallen heeft hij straffen kwijtgescholden. Wat deze strafomzettingen en kwijtscheldingen betreft, is Obama recordhouder, met enkele straten voorsprong.