Cancel culture: na de uitschuiver op sociale media volgt de publieke vernedering

Het ene moment was Inas Djelloul (20) een van de voortrekkers van het kersverse Belgian Youth Against Racism (BYAR), het andere moment werd ze genadeloos uitgespuwd. Omwille van een enkele misstap.

Ze haalde zich de woede van heel wat mensen op de hals toen ze voor het oog van de VRT-camera’s, samen met enkele andere leden van BYAR, een beklad standbeeld van koning Boudewijn leek schoon te maken. Achteraf probeerde de jonge twintiger in een Instagramvideo haar excuses aan te bieden en uit te leggen dat ze maar alsof deden, dat het een performance betrof. Maar het kwaad was al geschied, op sociale media werd Inas genadeloos als een verrader gelabeld. “Ik probeerde te studeren voor mijn wiskunde-examen, maar elke minuut kreeg ik twintig meldingen op mijn sociale media. ‘Kankerhoer. Ik hoop dat ge sterft.’ Het was vollédig uit de hand gelopen.”

Inas was het slachtoffer geworden van cancel culture.

Voor mensen die niet, zoals deze millennial, hele dagen in een badjas over hun klavier gebogen zitten te grinniken om hun eigen spitante tweets, even een poging tot definitie: cancel culture omvat het wijdverspreide gebruik op social media om een persoon of een bedrijf in een vingerknip te ‘cancelen’ na een fout. In tegenstelling tot een tv-show (we schrijven maar wat, Fawlty Towers) kun je een persoon natuurlijk niet écht cancelen, maar het gaat er vooral om dat die persoon en diens uitlatingen niet meer als waardevol worden aanzien.

Ze worden geëxcommuniceerd, hun platform wordt weggenomen, en vaak wordt dat in allemaal hoofdletters aangekondigd en geretweet zodat er een soort massabeweging ontstaat tegen de gecancelde persoon. Kanye West is gecanceld omdat hij in een interview met TMZ zei dat slavernij een keuze was. Harry Potter-auteur J.K. Rowling is gecanceld omdat ze een transfobe tweet had verstuurd. Starbucks is gecanceld omdat hun werknemers geen T-shirts mogen dragen die steun voor de Black Lives Matter-beweging uitstralen.

Bovenstaande gevallen zijn niet verrassend. Kanye West wordt aan de lopende band gecanceld omwille van zijn provocerende uitspraken. J.K. Rowling heeft al vaker bewezen dat ze niet bepaald de meest inclusieve feministe is. En Starbucks, nu ja, die hadden eigenlijk al om hun misselijkmakende siroopjes aan de schandpaal genageld moeten worden. Maar soms wordt er ook naar onverwachte spelers ‘CANCELLED!’ getweet.

Tegenwoordig is één fout al voldoende om gecanceld te worden. Wie bovendien dacht vrijgesteld te zijn van cancel culture zolang ie geen Twitteraccount aanmaakt is eraan voor de moeite: de ophef wordt versterkt via social media, maar heeft zeker niet altijd oorzaken of gevolgen op social media. Zo werd de Amerikaanse boekenketen Barnes and Noble geschrapt nadat ze tijdens Black History Month het ongelukkige idee hadden gehad om ‘Diverse Editions’te lanceren. In plaats van, we weten het niet, daadwerkelijk boeken van zwarte auteurs te promoten, had de boekhandel de boekomslagen van bestaande klassiekers als The Wizard of Oz en Moby Dick opnieuw vormgegeven met zwarte personages op de cover. En toen verschillende zwarte acteurs zich uitspraken over hoe Lea Michele hen behandeld had op de set van Glee, raakte de actrice ook daadwerkelijk een sponsor kwijt.

Martin Luther King

Het probleem is niet dat deze personen of bedrijven niet op hun fouten gewezen mogen worden. Het is de manier waarop ze onmiddellijk, genadeloos en verregaand aangepakt worden die bij heel wat mensen bitter smaakt. Zeker wanneer het jonge, onbekende personen met goede bedoelingen als Inas betreft. Want ondanks wat het woord doet vermoeden, krijgen de personen die gecanceld zijn ontzettend veel aandacht in de vorm van negatieve reacties en haatberichten.

Werkgevers worden gecontacteerd in de hoop dat niet alleen het online-, maar ook het professioneel leven van de gedupeerde in duigen komt te liggen. Jaren oude tweets worden opgerakeld om te bewijzen dat persoon X of Y daadwerkelijk racistisch/ seksistisch/transfoob is. En soms gewoon om ervoor te zorgen dat het doelwit zichzelf cancelt en zijn account deletet, om de stortvloed aan reacties te doen stoppen. Twitteraars vonden het bijvoorbeeld leuk om een oud dansfilmpje van Inas te monteren op verschillende belachelijke muziekjes.

Klinkt nogal als speelplaatspesterijen? Soms is het dat ook. Toch heeft cancel culture een veel gelaagdere geschiedenis. Het is al decennialang een nuttige tool in de strijd tegen sociale ongelijkheid en racisme, al stond het gebruik toen bekend onder de term ‘boycot’. Soms werden die boycots uitgeroepen door leiders, zoals de oproep van Mahatma Gandhi om geen Engelse producten te kopen, of de olieboycot tegen de landen die Israël hadden bijgestaan in de Jom Kipoeroorlog.

Maar ook het gewone volk kon ermee aan de slag. In 1955 was er de beroemde Montgomery-busboycot in Alabama, die in gang werd gezet nadat Rosa Parks was gearresteerd omdat ze als zwarte vrouw geweigerd had haar zitplaats vooraan in de bus af te staan aan een witte man, zoals de toenmalige wet voorschreef. Martin Luther King had toen opgeroepen om al het openbaar vervoer te boycotten, een protest dat er uiteindelijk tot leidde dat rassenscheiding op bussen ongrondwettelijk werd verklaard. Destijds verwoordde King het ongetwijfeld bijzonder eloquent, maar anno 2020 zou hij simpelweg hebben getweet: ‘Bus = cancelled’.

Leg eens uit, Adidas

“Hoewel de terminologie nog relatief nieuw is en vooral gebruikt wordt op social media, is het concept van gecanceld worden dus niet nieuw. Het is een overlevingsmechanisme”, laat Anne Charity Hudley, Amerikaans professor taalkunde gespecialiseerd in zwarte volkstaal, optekenen door Vox. “Als je niet de politieke mogelijkheid hebt om iets een halt toe te roepen, kun je als individu nog steeds weigeren om deel te nemen. Iets ‘cancelen’ is een manier om toe te geven dat je de macht niet hebt om structurele ongelijkheid te veranderen, maar als individu heb je nog steeds meer macht dan je denkt”, aldus Charity Hudley.

“Wanneer je (zwarte) mensen bijvoorbeeld Kanye West ziet cancelen, is dat om te zeggen: we hebben jou destijds succesvol gemaakt, je sociale en economische status verhoogd, maar we gaan je geen aandacht meer geven op de manier dat we dat vroeger deden. Ik mag dan wel geen macht hebben, maar ik heb wel de macht om je te negeren.”

Een andere manier waarop zij die vroeger niet gehoord werden toch hun stem kunnen laten horen, is door bedrijven of personen (op social media) openbaar ter verantwoording te roepen of om problematisch gedrag bekend te maken. Omdat niets nog waarde heeft tenzij het een Engelse benaming heeft, wordt dit call-out culture genoemd. Celebrity’s die seksueel ongewenst gedrag hebben vertoond, bedrijven die hun werknemers slecht behandelen of merken die toch niet zo ‘woke’ zijn als ze zelf beweren, worden publiekelijk om uitleg gevraagd. Een recent voorbeeld van call-out culture gebeurde bij Adidas. Toen het bedrijf in navolging van de Black Lives Matter-protesten een Instagrampost maakte waarin het woord ‘racism’ doorstreept was, werd de commentaarsectie overspoeld met (voormalige) zwarte en bruine werknemers die hun slechte ervaringen met het bedrijf uit de doeken deden.

Adidas zag zich toen genoodzaakt om een gedetailleerd statement uit te brengen waarin ze de belofte maakten om 30 procent van hun Amerikaans personeelsbestand te laten bestaan uit latino of zwarte mensen. “It’s not call-out culture, it’s not cancel culture, it’s accountability culture”, schreef journalist Dee Lockett in Vulture. Geen loze woorden meer, we eisen ook daden.

Afwijkende mening

Maar waar cancel- en call-out culture vroeger voornamelijk gebruikt werden om (politieke of ideologische) tegenstanders aan te vallen of de status quo aan te kaak te stellen, gebeuren de cancellations en call-outs steeds meer intern, tussen gelijkgezinden, na de minste fout. De twitteraars die Inas Djelloul het vuur aan de schenen legden, waren voornamelijk mensen die zich óók inzetten tegen de strijd tegen racisme.

“Dat is echt de tijdgeest”, zucht Youssef Kobo (31) medeoprichter van A Seat at the Table (ASATT), een organisatie die jongeren in contact brengt met topmensen uit bedrijfsleven en politiek. “Zeker op het internet wil iedereen zich om ter zuiverst voordoen. Niemand mag nog uit de bocht gaan of een lichtjes afwijkende mening hebben; iedereen moet zich onmiddellijk tegen iets uitspreken en iedereen zit continu op elkaar te schieten. Het minste incident wordt meteen geëxtrapoleerd. Voor alle duidelijkheid: dat gebeurt zowel aan de rechter- als aan de linkerzijde.”

“Die profileringsdrang en dat deugdpronken dienen enkel om applaus te krijgen op social media. Maar wat doen ze ondertussen echt? Wat veranderen ze daadwerkelijk – behalve dat ze hun gesprekspartners nog verder wegduwen?”

Kobo echoot een kritiek die het afgelopen jaar steeds luider weerklinkt. ‘Cancel cancel culture’ werd in 2019 zodanig veel in opiniestukken neergepend dat zelfs voormalig Amerikaans president Barack Obama zich erover uitliet. “Ik krijg het idee dat er tegenwoordig het gevoel heerst dat je je zo veroordelend mogelijk moet opstellen tegenover andere mensen, en dat dat voldoende is”, zei Obama tijdens een interview over jeugdactivisme tijdens de Obama Foundation Summit eind vorig jaar. “Dat wanneer ik tweet of hashtag over hoe je niet het juiste hebt gedaan of het foute woord hebt gebruikt, ik achterover mag leunen en me goed over mezelf mag voelen. Want kijk eens hoe ‘woke’ ik was. Maar dat is geen activisme. Dat brengt geen echte verandering teweeg.”

Escaleren

Vanuit je luie zetel een tweet sturen is inderdaad een heel makkelijke manier om jezelf een schouderklopje te geven. Kijk eens wat ik weet. Kijk eens hoeveel beter ik ben dan jou. Mensen zien de appreciatie die zulke tweets vergaren, en hangen snel hun wagentje aan die hogesnelheidstrein, zonder echt te weten wat de bestemming is.

Het is kuddegedrag op zijn lelijkst, maar het is tegelijkertijd ook inherent menselijk, schrijft Rob Henderson, doctoraatsstudent morele psychologie aan de universiteit van Cambridge. “Cancel culture verhoogt onze sociale status, en dat is het belangrijkste motief. Onderzoek heeft aangetoond dat onze sociometrische status (het respect en de bewondering die we van onze leeftijdsgenoten genieten) belangrijker is voor ons welbevinden dan onze socio-economische status. Om te stijgen in sociale status heb je twee mogelijkheden: ofwel daadwerkelijk iets goeds doen, wat tijd en moeite kost, ofwel het slechte gedrag van anderen openbaar maken”, weet Henderson. “Een ander belangrijk motief is dat cancel culture de sociale banden versterkt tussen mensen die samenkomen om iemand te cancelen of om uitleg te vragen. Daarom escaleert het bijna altijd: iedereen kan meedoen, en de voordelen zijn instant.”

Dat is ook wat Inas Djelloul heeft gemerkt. Dagenlang kreeg ze meerdere meldingen per minuut, op al haar socialmediakanalen. “Je zag dat heel veel mensen haatberichten stuurden zonder dat ze wisten waarover het ging. Wanneer anderen dan vroegen wat ik had mispeuterd, konden ze daar niet eens op antwoorden. Het leek alsof iedereen er gewoon in mee wilde stappen om zelf buiten schot te blijven. Ik zag dat zelfs vrienden van me die haatberichten liketen.

“Het frappantste was dat ik de meest constructieve gesprekken heb gehad met de mensen die ik het hardst heb gekwetst. Veel mensen uit de Congolese gemeenschap hebben de tijd genomen om me privé uit te leggen waarom mijn daden zo problematisch waren. Daar heb ik ontzettend veel van geleerd.”

Onder anderen Félicia Mukendi (21), medeoprichter van de studentenvereniging Karibu, sprak zich uit tegen de online-lynchpartij. “Ik geloof niet in het publiekelijk vernederen van mensen omdat ze een fout hebben gemaakt of iets niet wisten”, aldus de rechtenstudente. “Ik zal altijd proberen een privéconversatie aan te gaan. Dat is veel nuttiger. Je mag er niet van uitgaan dat mensen meteen alles weten – en wanneer ze niet op een heldere manier op hun fouten gewezen worden maar gewoon meteen gecanceld worden, zullen ze er ook niet uit leren. Op die manier bouw je je beweging niet verder uit. Het is door in gesprek te gaan dat mensen groeien.”

Gouden regel

De Amerikaanse academicus en activiste Loretta Ross pleit al langer voor die zogenaamde call-in culture, waarbij de problemen privé worden besproken zonder dat er een kettingbotsing aan scheldwoorden wordt veroorzaakt. Ze erkent hoe belangrijk calling out en cancelling is geweest voor het activisme, maar ziet het steeds meer horizontaal gebeuren, tussen mensen van dezelfde machtstatus, met dezelfde ideeën, om te tonen hoe politiek correct ze zijn. “Calling-in is mensen verantwoordelijk houden voor de problematische dingen die ze doen, maar op een manier die herstellend kan werken in plaats van straffend. You don’t build movements by ruining relationships”, schrijft Ross in haar boek Calling In the Calling Out Culture dat dit jaar verschijnt.

“Voor mij hangt het af van de situatie”, zegt activist en rechtenstudent Yassine Boubout (23). “Cancel culture – of toch de manier waarop zich dat de laatste jaren manifesteert – vind ik heel giftig. Mensen met eenzelfde doel die elkaar direct afstraffen voor de minste fout: dat is destructief voor de strijd (tegen racisme). Call-out culture is nog anders. Ik maak daarin ook het verschil tussen ‘gewone mensen’ en machthebbers”, vertelt Boubout. “Binnen het activisme geldt de gouden regel dat je kritiek altijd intern geeft. Dat je medeactivisten privé aanspreekt op hun fouten in plaats van hen publiekelijk aan de schandpaal te nagelen. Voor politici bijvoorbeeld gelden andere regels. In een democratie moeten verkozenen zich verantwoorden tegenover het volk. Wanneer zij hun beloften niet nakomen, moeten wij hen daarop kunnen aanspreken.”

Zachtheid

De situatie dicteert dus of er aan calling in of calling out moet worden gedaan, vindt deze generatie activisten. “Er is een verschil tussen mensen die spreken vanuit onwetendheid, en mensen die spreken vanuit kwade bedoelingen”, zegt ook journalist, historica en Black Speaks Back-oprichtster Heleen Debeuckelaere (31). “Neem nu J.K. Rowling. Zij heeft al meerdere malen transgenderpersonen ontmenselijkt. Ze werd al heel vaak onderwezen waarom wat ze zegt kwetsend is, en ze blijft het doen. Dat ze nu zogezegd gecanceld wordt is dus niet meer dan terecht, maar eerlijk: wat voor effect heeft dat eigenlijk?”, zegt Debeuckelaere.

“Mensen als Jef Bezos of Kim Kardashian zijn al zo vaak gecanceld, de effecten zie je daar toch niet van. Mensen die echt gevolgen ondervinden van cancel culture zijn mensen die reeds in zwakkere posities zitten, die al onderdrukt waren, die niet op geld of macht of status kunnen terugvallen. Op die manier versterkt cancel culture ook gewoon de mechanismen die reeds aanwezig zijn in deze samenleving. Ik vind het dan ook treffend dat de meeste kritiek op cancel culture wordt gegeven door mensen die er nooit last van zullen ondervinden.”

In reacties tegen cancel- en call-out culture worden verschillende argumenten aangehaald. Dat het de discussie nog meer polariseert. Dat het mensen afschrikt om zich uit te spreken omdat ze bang zijn dat ze ondanks hun goede bedoelingen toch fouten zullen maken en gelyncht zullen worden. Sommige zwarte activisten zien de verschillende interne discussies binnen antiracismebewegingen zelfs als hooi op de wagen voor hun tegenstanders – omdat ze zo intern verzwakt geraken en hun energie niet kunnen investeren in wat echt belangrijk is: de strijd.

“Het is lastig dat we soms harder voor elkaar zijn dan voor buitenstaanders”, bevestigt Debeuckelaere. “Veel heeft echter te maken met wat ons verbindt, en dat is soms pijn en trauma. Maar tegelijk zitten we in een diverse gemeenschap met allemaal verschillende mensen die op allemaal verschillende manieren gesocialiseerd zijn en ook op allemaal verschillende dingen de nadruk willen leggen, afhankelijk van wat hen pijn heeft gedaan. Natuurlijk is dat een bed voor conflict en kritiek. Voor een hoofdstuk in een nieuw boek dat binnenkort uitkomt probeerde ik te onderzoeken hoe we ondanks het trauma zachter met elkaar kunnen omgaan. Al zal ik nooit pleiten om die zachtheid naar boven te richten.”