Het New York Times-verhaal dat ons land in opspraak brengt

De dood van Sanda Dia na een ontgroeningsritueel werd beschouwd als een tragisch ongeval. Uit nieuw beeldmateriaal blijkt dat het vooral een symbool van toenemende onverdraagzaamheid was.

Sanda Dia zag de studentenclub als zijn ticket naar een ander leven. Als zoon van een fabrieksarbeider met een migratieachtergrond studeerde de ambitieuze 20-jarige zwarte student aan een van de meest prestigieuze Belgische universiteiten. De studentenclub, Reuzegom, was vooral populair bij telgen van de witte Antwerpse elite.

Voor toegang tot die bevoorrechte wereld wilde Dia best het zware doopritueel van de studentenclub ondergaan.

Hij overleefde het niet.

Nadat hij samen met twee andere schachten gedwongen was grote hoeveelheden alcohol te drinken, visolie in te slikken tot hij braakte, een levende goudvis door te slikken en buiten in een ijskoude put te zitten overleed Dia in december 2018 aan orgaanfalen. Zijn dood werd beschouwd als een tragisch ongeval, een voorbeeld van een fout gelopen ontgroening.

In de voorbije weken is een kwalijker verhaal naar boven gekomen. De leden van de studentenclub gebruikten racistische taal toen ze Dia opdroegen op te ruimen na een feestje. Er dook een foto op van leden van de studentenclub die een gewaad van de Ku Klux Klan droegen. Een speech verwees naar “onze goede Duitse vriend Hitler”. In een filmpje zingen ze een racistisch liedje.

In een verwijderd WhatsApp-bericht, dat de politie kon opvissen, is te zien hoe de leden van de studentenclub – zonen van rechters, bedrijfsleiders en politici – hun sporen probeerden te wissen.

“Dit was geen ongeval”, zegt Seydou De Vel, de broer van Dia.

De details die onlangs werden blootgelegd door lokale media dwingen het Nederlandstalige landsgedeelte van België, Vlaanderen, om het toenemende racisme en de vreemdelingenhaat onder ogen te zien, zelfs aan gerenommeerde universiteiten zoals de Katholieke Universiteit Leuven, kortweg KU Leuven.

Belgische universiteiten worden zoals de Amerikaanse algemeen beschouwd als veeleer linksgezind. Toch hebben campussen en studentenclubs altijd ook het conservatieve gedachtegoed weerspiegeld en aangestookt dat leeft in Vlaanderen, waar een nationalistische beweging die alsmaar openlijker racistische en anti-immigratiestandpunten verkondigt gestaag machtiger is geworden.

“Ze dachten: ‘Het is maar een zwarte’”, zegt Sanda’s vader, Ousmane Dia. “We zijn machtig, niets kan ons overkomen.”

Tegen achttien leden van de inmiddels ontbonden studentenclub loopt een gerechtelijk onderzoek. Het parket stuurt aan op aanklachten wegens onopzettelijke doding, onterende behandeling en nalatigheid. De leden die nog niet afgestudeerd zijn mogen nog online lessen volgen terwijl het onderzoek voortduurt.

Er is geen bewijs dat Dia opzettelijk is gedood. Maar van de drie studenten die die avond gedoopt werden, was hij de enige zwarte en de enige die is gestorven.

In België draait het publieke debat omtrent racisme vaak om het bloederige verleden, en niet om het heden. Onder druk van protest geïnspireerd door de Black Lives Matter-beweging werden sommige beelden van Leopold II verwijderd, de koning die verantwoordelijk was voor de brutale kolonisatie van de huidige Democratische Republiek Congo in de jaren 1880.

De dood van Sanda Dia onderstreept echter dat België ook nu een probleem heeft met racisme en extreemrechtse identitaire denkbeelden. Het land is opgesplitst tussen Franstaligen in het zuiden en Nederlandstaligen in het noorden. Beide gemeenschappen hebben hun eigen regeringen, wetten en cultuur. In de rijkere Nederlandstalige regio, Vlaanderen, is een omvangrijke separatistische beweging actief die zich wil afscheiden, met als doel de Vlaamse cultuur en rijkdom te vrijwaren. Dat discours heeft de laatste jaren een scherpe anti-immigratie- en anti-islamtoon aangenomen.

Ousmane Dia, 51, was zich niet bewust van die culturele verschillen toen hij in 1994 als asielzoeker uit Senegal in België arriveerde. Hij vestigde zich in Antwerpen, waar hij werk vond aan de haven en daarna in een vrachtwagenbedrijf. Hij leerde Nederlands. Hij en zijn vrouw stichtten een gezin.

Sanda was een ambitieuze Belg van de eerste generatie, en deed het volgens zijn vader goed op school. Dat hij naar de KU Leuven ging, was voor zowel de vader als de zoon een mijlpaal. “Het was een droom voor me”, zei Ousmane Dia.

Sanda begon aan zijn derde jaar toen hij lid werd van Reuzegom, een studentenclub voor jonge mannen uit Antwerpen en omgeving. “Ze staan voor een soort maatschappelijke klasse”, zegt Kenny Van Minsel, voorzitter van de overkoepelende studentenvereniging. “Voornamelijk wit – dat staat vast – en voornamelijk upperclass.”

Van Minsel onderhandelde vaak met studentenclubs en probeerde tevergeefs Reuzegom te overtuigen een gedragscode voor studentendopen te ondertekenen. Reuzegom had slechts één ander zwart lid, die de bijnaam Rafiki had gekregen, de naam van de aap in de Disneyfilm The Lion King, zegt hij.

Maar Sanda Dia zag Reuzegom als een opportuniteit. “Het heeft voordelen als je lid bent van zo’n club”, zei hij volgens zijn broer. “Als je hen kent, dan is dat goed voor je netwerk. En als je van school weg bent, gaan ze je veel sneller vertrouwen.”

Het klinkt vreemd dat een zwarte student lid wordt van een vrijwel uitsluitend wit genootschap om aan networking te doen. Maar volgens studenten houdt dat steek. “Het lijkt misschien bizar, maar voor veel zwarte mensen is dat heel begrijpelijk”, zegt Nozizwe Dube, een studente aan de KU Leuven die als tiener vanuit Zimbabwe naar België emigreerde.

Een van de mantra’s in Vlaanderen is dat iedereen kan slagen in het leven als ze de taal leren, hard werken en een diploma halen, zegt ze. In werkelijkheid toont onderzoek aan dat Belgen van Afrikaanse origine veel meer kans hebben om werkloos te zijn of op een lager niveau tewerkgesteld te zijn dan hun diploma toelaat. Studentenclubs kunnen volgens haar ogen als een pad naar een betere carrière.

Reuzegom was berucht om zijn dooprituelen. In oktober 2018 hield Reuzegom een drankfeestje in een gebouw van de overkoepelende studentenvereniging. De studentenclub hield lelijk huis, met voor duizenden euro’s schade tot gevolg, zegt Van Minsel. Leden van Reuzegom bevalen Dia op te ruimen, en gebruikten daarbij racistische taal, zegt Van Minsel, wiens collega van de studentenvereniging getuige was en het incident aan hem vertelde.

“Hun argument was dat zwarte mensen voor witte mensen moeten werken”, zegt Van Minsel. “Ze behandelden hem als een object.” Twee maanden later was Dia dood.

Geen enkele van de achttien Reuzegom-leden tegen wie een onderzoek loopt is publiekelijk bij name genoemd. Hun advocaten belden niet terug of weigerden commentaar te geven, met als argument dat het onderzoek nog loopt. Bijna alle informatie over het lidmaatschap van de club – ze is geen officieel genootschap en maakt niet deel uit van een nationale koepelorganisatie – werd gesprokkeld op het internet na de dood van Dia.

Voor de meeste buitenstaanders was Reuzegom geen club die openlijk de blanke suprematie uitdroeg, zeggen studenten. Maar de leden leefden wel in een omgeving waar racistisch taalgebruik enigszins aanvaard is en zelfs routineus gebezigd wordt. Op feestjes en in cafés is het niet ongewoon dat dronken studenten liedjes aanheffen over Belgische kolonisators die de handen van miljoenen Congolezen afkapten. “Hak hun handen af, Congo is van ons!”

Zelfs professoren kunnen als het over het kolonialisme gaat dingen zeggen zoals: “België heeft ook veel prachtige zaken gedaan in Congo”, zegt Dube. “Niemand reageert daar geschokt op. Het is de norm.”

“Een typisch Vlaamse zin begint met ‘Ik ben geen racist, maar…’”, zegt Van Minsel. “Ik ben met dat soort zinnen opgegroeid.”

Lange tijd was Vlaanderen de arme regio van België, en werd het aan zijn lot overgelaten door de Franstalige elite. Daaruit ontstond een Vlaamse beweging die streefde naar erkenning van de taal en de cultuur. In de voorbije vijftig jaar is Vlaanderen uitgegroeid tot de economische motor van België, maar de Vlaamse cultuur beschermen blijft een hoeksteen van het politieke streven.

Vlaanderen is geen eenpartijstaat: in het Vlaams Parlement zitten zowel linkse als rechtse partijen. Toch heeft het identiteitsdenken zich de voorbije jaren sterk gericht tegen de immigratie, waardoor de uiterst rechtse partij Vlaams Belang, met haar slogan ‘Eigen volk eerst’, weer een sterke opmars maakt. Onlangs organiseerde de partij een grootse protestactie in Brussel, waarbij sommige auto’s nazisymbolen droegen.

De details van de ‘dooppraktijken’ van Reuzegom zijn choquerend, ook al is wreedheid vaste prik bij dat soort initiatieven.

Op de avond van 4 december 2018 ging de doop van Dia en twee andere schachten van start toen ze gedwongen werden zich laveloos te drinken. Speurders vonden later filmpjes waarop te zien was hoe leden van de studentenclub op hen urineerden, volgens mediaberichtgeving die The New York Times kon verifiëren.

De volgende ochtend ging het naar een barak in de bosachtige gemeente Vorselaar. De schachten werden verplicht een put te graven en erin te gaan staan naarmate die zich vulde met ijs en water. Ze moesten de kop van levende muizen afbijten, hele goudvissen inslikken en visolie drinken.

Ze werden één voor één uit de put gehaald, maar Dia moest die decembernacht het langst in het ijs blijven. Nadat de andere schachten hem eruit hadden gehaald, is op foto’s te zien hoe hij in foetuspositie op het gras ligt, volgens lokale persberichtgeving die bevestigd werd aan The Times.

Bijna onmiddellijk na de dood van Dia begonnen leden van Reuzegom tekstberichten te verwijderen. Ze maakten hun Facebook- en Instagram-accounts leeg en ruimden snel de barak en de kamer van Dia op de campus op. “Alles proper”, schreef een speurder toen hij bij de barak arriveerde, volgens notities ingekeken door Het Nieuwsblad.

Tijdens het onderzoek verzamelde de politie WhatsApp-berichten, filmpjes en foto’s. Op een van de filmpjes was te zien hoe Reuzegom-leden ‘De Congo is van ons’ zongen tegenover een dakloze zwarte man, kort na de dood van Dia.

Dia’s vader en broer bekijken zulke details verschillend, wat ook aangeeft hoe de attitudes veranderd zijn de jongste jaren.

“Ik was er niet door gechoqueerd”, zegt De Vel, Dia’s broer.

“Ik was wel gechoqueerd”, werpt de vader op.

“Wij zijn van een andere generatie. Ik ben hiermee opgegroeid”, zegt De Vel, 31. Hij vertelt hoe hij geleerd heeft racistische opmerkingen weg te lachen. “Je laat het hen zeggen, want binnenin hoop je vurig dat ze zo niet zijn.”

De universiteit schorste de Reuzegom-leden nooit. Ze moesten wel een essay over de geschiedenis van het dopen schrijven en 30 uur gemeenschapsdienst doen.

Ousmane Dia is vooral teleurgesteld in de acties van de rector van de universiteit, Luc Sels, wiens enige contact met de familie was toen hij snel zijn medeleven uitsprak tijden de uitvaart van Sanda.

Sels zegt dat hij anders had gereageerd als hij op de hoogte was geweest van alle feiten, en dat hij ervoor beducht was het onderzoek te beïnvloeden. Een woordvoerster van de universiteit, Sigrid Somers, zegt dat de universiteit pas onlangs inzage heeft gekregen in het onderzoeksdossier, en dat ze de studenten de toegang tot de gebouwen heeft ontzegd.

Ousmane Dia heeft de uitleg gehoord – dat de studentenclub onafhankelijk was, dat de universiteit niet alle informatie had, dat het onderzoek tijdrovend is. Maar bijna twee jaar na de feiten, zegt hij, heeft hij het antwoord op één vraag nooit gekregen: “Wat was er gebeurd als Sanda wit was geweest?”

© The New York Times