Wie wint de Nobelprijs voor literatuur? En mogen we weer controverse verwachten?

De Caraïbisch-Amerikaanse Jamaica Kincaid? De Japanner Haruki Murakami? Het is weer die tijd van het jaar voor voorspellingen en lijstjes bij de gokkantoren. Opmerkelijk is toch dat dit enkel gebeurt voor de Nobelprijzen voor literatuur en vrede en in veel mindere mate bij de wetenschapsprijzen. De wegen van de Academie - de jury - voorspellen is hoe dan ook moeilijk.

De Nobelprijs literatuur liep de laatste jaren sterk in de kijker, in negatieve zin. In 2016 was er wat stennis over de winnaar, singer-songwriter Bob Dylan, die zijn prijs pas maanden later kwam ophalen.

In 2017 barstte een schandaal los in de Zweedse Academie, het clubje van 18 leden dat de prijs toekent. De partner van een van de vrouwelijke leden werd veroordeeld wegens herhaalde verkrachtingen. Daarna bleek dat het Academielid ook informatie had gelekt. "Terzake" sprak daar begin dit jaar over met de Zweedse journaliste die de zaak aan het licht bracht en 18 gedupeerde vrouwen liet getuigen. Bekijk de reportage hier:

In 2018 werd daarom geen Nobelprijs literatuur uitgereikt. Vorig jaar kwam de Academie dan met twee namen tegelijk: de Poolse romanschrijfster Olga Tokarczuk won de editie van 2018 en de Oostenrijkse theaterauteur Peter Handke de prijs van 2019. Waarop opnieuw grote controverse ontstond, omdat Handke zijn openlijke steun had betuigd aan de Servische president Milosevic tijdens de Balkanoorlogen en zelfs een toespraak had gehouden op diens begrafenis.

In 2018, het gap year van de Nobel, werd wel een alternatieve prijs toegekend aan schrijfster Maryse Condé uit Guadeloupe. Zij staat nu ook bovenaan het lijstje kanshebbers.

Andere kandidaten staan ook al jaren op de lijst:

- Haruki Murakami: Japans succesauteur
- Margaret Atwood uit Canada, bekend van "The handmaid’s tale" 
- Lyudmila Ulitskaya: Russische romancière
- Anne Carson: Canadese dichteres
- Ismail Kadaré: romanauteur uit Albanië
-  Peter Nadas of Laszlo Krasnahorkai uit Hongarije
- Adam Zagajewski: dichter uit Polen

Bekijken we de recente winnaars, dan valt toch op dat het vooral Europese schrijvers zijn. Misschien is het tijd voor iemand uit Afrika of de Caraïben?

- Maryse Condé, uit Guadeloupe, schreef het magnum opus "Ségou"
- Ngugi wa Thiong’o, Keniaanse dichter en schrijver van romans en theater
- Jamaica Kincaid, Amerikaanse schrijfster afkomstig uit Antigua
- Nuruddin Farah, auteur uit Somalië
- Scholastique Mukasonga uit Rwanda
- Of de Nigeriaanse Chimamanda Ngozi Adichie?

Het is ook al van 2011 en van de Zweed Tomas Tranströmer geleden dat er nog een dichter won, liedjesschrijver Bob Dylan (2016) buiten beschouwing gelaten.

• De Nobelprijs literatuur gaat, in de woorden van stichter Alfred Nobel, naar de persoon die "het allerbeste werk" heeft geschreven "in een ideale richting". De geldprijs is dit jaar verhoogd tot 10 miljoen Zweedse kronen, ofwel ruim 950.000 euro. 

• De eerste keer werd de prijs toegekend in 1901. Intussen zijn er 112 uitgedeeld aan 116 schrijvers; heel zelden was het een gedeelde prijs, zoals vaak gebeurt bij de wetenschappelijke Nobelprijzen.

• In die eeuw hebben amper 15 vrouwen de Nobelprijs literatuur ontvangen. Enkele bekende recentere namen: Nadine Gordimer, Toni Morrison, Wislawa Szymborska, Elfriede Jelinek, Herta Müller, Alice Munro, Svetlana Aleksijevitsj en Olga Tokarczuk.

• Wie beslist? De Zweedse Academie, "de Aderton" of "de Achttien" die voor het leven benoemd zijn. Een aantal heeft wel ontslag genomen na de schandalen en nieuwe mensen zijn in de plaats gekomen. Zij krijgen (geheime) nominaties van vakgenoten over de hele wereld. De Zweedse dichter en professor Anders Olsson, voorzitter van de Academie, legt de manier van werken hier uit:

Het archief van die nominaties wordt na 50 jaar publiek gemaakt. En daaruit valt wel wat te leren. De enige Belgische winnaar ooit, de Franstalige Maurice Maeterlinck in 1911, werd al in 1904 voorgedragen door de Franse schrijver Anatole France en zelf – als winnaar mag dat - droeg hij in 1914 de Nederlandse dichter Willem Kloos voor. Al die nominaties zijn zelfs zichtbaar gemaakt op kaartjes. 

Binnenkort zijn de archieven vanaf 1970 beschikbaar, dan weten we misschien hoe het echt zat met Louis-Paul Boon, die "kandidaat" was. Maar zoals hij zelf in 1975 sarcastisch op de radio verklaarde: "De Nobelprijs, dat is zoals de ballon van Zellik die voor de oorlog op- en neergelaten werd om te kijken of de Duitsers er aankwamen." 

• Nog nooit heeft een Nederlandstalige auteur de prijs gewonnen. Louis-Paul Boon, Gerard Walschap, Hugo Claus of Harry Mulisch werden kanshebbers geacht, maar zij zijn intussen overleden. De Nederlandse dichter en schrijver Cees Nooteboom (87) duikt af en toe op een lijstje op, net als dichter Leonard Nolens (73). Zou de Belgische en internationaal bekende Stefan Hertmans kans maken?

• De best vertegenwoordigde taal van de winnaars is niet verwonderlijk het Engels (29), gevolgd door Frans (15) en Duits (14). 

• De Nobelprijs voor literatuur werd ook enkele keren niet uitgereikt, vooral tijdens de Eerste en de Tweede Wereldoorlog. De Russische winnaar Boris Pasternak (van "Dokter Zjivago") moest de prijs weigeren van de toenmalige Sovjetheersers en de Franse filosoof Jean-Paul Sartre weigerde zelf, zoals hij alle onderscheidingen van de hand wees.

• De jongste winnaar ooit was de Brit Rudyard Kipling (gelauwerd op 41 jaar), bekend van zijn "Jungle Book"; de oudste was de Brits-Zimbabwaanse Doris Lessing (88). Tot slot nog een opmerkelijke winnaar: de Britse premier Winston Churchill won in 1953 de Nobelprijs voor … literatuur.