Antwerpse prof schrijft boek over belang van tafelen: “Minder samen eten schaadt onze samenleving”

Charlotte De Backer is evolutionair psycholoog en professor in de communicatiewetenschappen aan de Universiteit Antwerpen. Ze zet thuis in Borgerhout een bessencrumble op tafel en schept ons een bordje op. Wie over eten praat, moet toch iets te happen hebben?

Bij het doornemen van haar boek had ik er ook al zoute pindanootjes bij gehaald. Dat was niet omdat ik honger had. De Backer houdt innig van eten en koken. Dat voel je in het boek Niet iedereen kan een bizon schieten. Het leest lekker weg. Tegelijk is het heel leerzaam. Daarom doet het boek ook denken aan de boeken van evolutiebioloog Mark Nelissen, een van haar leermeesters.

Ook De Backer gaat naar de wortels van ons zijn, want als we willen weten waarom we vandaag samen eten, moeten we weten hoe en waarom de oermens dat deed. Dat zorgt voor enkele opmerkelijke vaststellingen en conclusies: over het belang van vlees bijvoorbeeld, over onze fobie voor alleen eten en over moderne ‘gezonde’ diëten. “Ik besef dat het soms controversieel kan zijn wat ik schrijf, maar soms kun je de dingen zoals ze zijn niet ontkennen. Zo hoop ik juist wat polarisering weg te nemen.”

Vlees eten heeft ons gevormd

Met name dan vlees van grote dieren zoals bizons. Zo’n beest vang je niet zomaar, bij die jacht is specialisatie en samenwerking nodig. En je krijgt het ook niet alleen op, je deelt het.

Charlotte De Backer: “Wat maakt de mens uniek? Onder wetenschappers is er al heel lang discussie over wat nu doorslaggevend is: onze taal en sociaal gedrag, of het feit dat we geen planteneters zijn gebleven, maar ook vlees zijn gaan eten? Wel, het ene sluit het andere niet uit. Het gaat om verschillende krachten die op elkaar zijn gaan inspelen. Alles samen is wat ons mens maakt.”

Met de opkomst van het vegetarisme en veganisme kan die vaststelling over vlees alleen al mensen voor de borst stoten. “Daar ben ik ook een klein beetje bang voor, geef ik toe. Maar het eten van vlees heeft ons moreel mens gemaakt, daar kun je niet omheen. Het is maar dankzij die moraliteit dat mensen vandaag de morele keuze kunnen maken om géén vlees te eten … Daar is ook niks mis mee. Een gezond, duurzaam dieet kan vandaag, dankzij onze kennis, zowel met vlees als zonder.”

Opmars van eliminatiediëten

Maar het bannen van vlees houdt wel risico’s in, sociale dan. “Een samenleving is eigenlijk een sameneting”, zegt De Backer. “In onze moderne Westerse cultuur missen we dat samen eten wat, al is het bij ons zeker nog niet zo erg als in Amerika. Een uiting daarvan zijn de eliminatiediëten: absoluut geen suiker eten, geen brood, geen vlees of geen gluten. De trend is om ons lichaam als een tempel te zien die zo rein mogelijk moet blijven, iets hyperindividueels.”

“Heel wat influencers vinden zo’n publiek. Wat je ziet, is dat het vaak toch mensen zijn die niet helemaal tevreden zijn met zichzelf, en dan heil erin zien om ‘het slechte’ te bannen. Ze zetten in hun zoektocht naar een identiteit zich af tegen de norm, maar willen tegelijk ergens bij horen, en liefst toch ook bij de machtige meerderheid. Daarom klinkt de stem van bijvoorbeeld vegetariërs soms luid: ze willen anderen overtuigen. Dan gaat het een stap te ver. Dan krijgt het iets akeligs sektarisch.”

“Het blijkt overigens ook uit onderzoek: wie erop staat om bepaalde dingen niet te eten, wordt door heel veel mensen als ‘lastig’ gezien. En dat is het ook wel, als je ergens wordt uitgenodigd. In het kader van een onderzoek heb ik eens een tijd geen vlees gegeten. Toen ik bij mijn moeder kwam, had ze drie uur in de keuken gestaan om verse lasagne te maken. Dat kon ik echt niet over mijn hart krijgen om die te weigeren. Wie dat wel doet, wijst ook iemands liefde af. Daarom is het de eerste les bij antropologen: als je iets aangeboden krijgt, eet je mee, ook al staat het je tegen. Alleen dan geraak je in een gemeenschap binnen. Het is een belangrijke levensles.”

Boterhammen delen

Volwassenen kunnen hun eigen keuzes maken en moeten dan ook maar de gevolgen dragen. Maar kinderen die geen suiker, geen melk, geen varkensvlees of helemaal geen vlees mogen: dat is opgelegd. Dat kan het voor die kinderen heel lastig maken.

“Het zorgt inderdaad voor een breuk in het samenleven binnen die klas. Kinderen vanaf een jaar of 6 gaan de wereld in categorieën delen. Ze kunnen daarbij heel hard zijn. Hard, maar ook eerlijk, want zij verwoorden vaak wat wij niet uitspreken. Eten brengt mensen samen, maar er is ook een verdeling. Dat geldt eveneens voor kinderen.”

“In de school van mijn dochter wordt er thee met suiker geschonken. Sommige ouders willen dat niet. Die kinderen zijn dus anders dan de andere, dat wordt opgemerkt. Dat is juist wat kinderen niet graag hebben. Dus ouder: wees mild. Jouw huis: jouw regels, maar laat op school dan het groepsgebeuren primeren. Knijp een oogje dicht ten voordele van je kind, toch als het niet om een echte voedselallergie gaat. Idealiter kunnen kinderen op school hun boterhammetjes onderling delen. Al ligt dat, zeker nu, moeilijk.”

Al gehoord van solomangarephobia?

Nog een tip van De Backer: laat niemand alleen eten. Opnieuw een voorbeeld uit een Antwerpse klas: een jongen heeft volgens de juf iets stouts gedaan. Hij moet als straf zijn boterhammen alleen opeten. De rest van de klas zit gezellig samen.

“Het is een straf die heel effectief zal zijn, maar eigenlijk echt niet wenselijk is”, zegt De Backer. Iedereen heeft namelijk een vorm van solomangarephobia of een fobie voor alleen eten. “Alleen op restaurant gaan, alleen in de kantine zitten: daar krijgen we klamme handen van. Dat zit diep ingebakken in de mens. In de meeste samenlevingen eet je ook nooit alleen, want het voelt echt niet prettig.”

“Laat je kind dus niet alleen eten terwijl jij met je partner de voorbije dag overloopt. De keren dat ik mijn dochter van 5 alleen heb laten eten is op één hand te tellen. Dat was wanneer zij het zo wilde. Soms zet ik mij gewoon bij haar met een kleine knabbel. Laat bejaarden niet alleen op hun kamer eten. Laat níémand alleen eten, tenzij er echt geen andere optie is.”

Minder spontaan door corona

Door de maatregelen in de strijd tegen het coronavirus eten nog meer mensen dan anders alleen. Wie wel nog samen eet, doet dat vooral in gezinskring. De restaurants zijn dicht, dus daar kunnen we niet meer met anderen afspreken. Het kan thuis voorlopig nog met vier, maar met de afstandsregels en hygiëneadviezen? Een groot stuk spontaneïteit is verdwenen. Wat nu?

“Restaurants zijn belangrijk in onze eetcultuur, maar we bestellen er meestal iets anders dan onze tafelgenoot. De kracht van samen eten zit ’m vooral in samen hetzélfde eten, uit dezelfde pot en in sommige culturen nog met de handen. Dat houdt altijd een risico van besmetting in. Alle eten kan besmet zijn trouwens, maar hoe groter het risico van besmetting, hoe intenser de band. Je deelt het risico, je deelt een band, dat geeft een goed gevoel.”

“De coronacrisis gaat onvermijdelijk schade toebrengen aan onze samenleving. Maar ik zie ook positieve noten. Zolang we mensen thuis mogen uitnodigen, kun je familie- en vriendschapsbanden verstevigen met zelfbereid eten. Zelfs als het niet meer mag: Belgen hebben een enorme kracht wat het zoeken naar uitzonderingen op de regels betreft.”

Feestdagen anders aanpakken

Nu de feestdagen er straks weer aankomen, moeten we nadenken over hoe we die gaan invullen. “Blijven we thuis binnen het gezin, dan kunnen we misschien echt een familierecept maken, dan breng je toch iets van je mama aan tafel”, zegt De Backer.

“Of wat je in de Ghanese gemeenschap in Londen wel ziet, is dat vrouwen potten eten maken en uitdelen, als teken van liefde en genegenheid. Dat zou ook een idee kunnen zijn, al weet ik niet wat het voedselagentschap daarvan zou vinden.”

“We zouden ook voor de eindejaarsweek in een harde lockdown kunnen gaan om risico’s te minimaliseren. Of uit eigen beweging in zelfisolatie gaan. Het idee is al geopperd door mijn doctoraatsstudente en ik moedig het aan om kerst met de familie te kunnen vieren. Hopelijk staan werkgevers daar ook voor open.”

“En waarom dit jaar geen winterbarbecue, en samen buiten eten aan het vuur? Veel mensen doen dat graag en het brengt ons weer dichter bij de oermens in ons.”

Koken als basisrecht

Die oermens ging op een gegeven moment voedsel verhitten. De schattingen lopen uiteen van 400.000 tot zelfs twee miljoen jaar geleden. Ook dat maakt ons typisch mens. Andere dieren hebben vaak ook liever gekookt voedsel, maar ze kunnen het natuurlijk niet zelf.

Wij wel, en het geeft waarde aan ons leven. “Niet dat we ’t altijd leuk vinden, maar pak het ons helemaal af, dan zullen we ons verzetten. Ouderen mogen in het rusthuis niet zelf koken, vluchtelingen in de centra vaak ook niet, allemaal in het teken van voedselveiligheid. Maar ik zie koken eigenlijk als een basisrecht van de mens.”

“Voedselpakketten zijn wel goedbedoeld, maar door mensen geen keus te laten, neem je ze ook een stuk waardigheid af. Veel mensen die werkloos zijn geworden tijdens de lockdown hebben dat gemerkt: ’s avonds kunnen koken voor hun gezin, gaf toch nog íéts van voldoening.”