Peter Vandermeersch over de gruwel in Ierse opvangtehuizen: ‘Het land moet nu met de schande leren leven’

De cijfers in het rapport van de Ierse onderzoekers doen de maag van elk weldenkend mens omkeren. Tussen 1922 en 1998 verbleven 56.000 vrouwen en 57.000 kinderen in katholieke tehuizen voor alleenstaande moeders. Minstens 9.000 kinderen stierven er, duizenden anderen werden – vaak zonder medeweten van de moeders – afgestaan voor adoptie. Katholieke nonnen bestierden deze instellingen, en kregen daar geld voor van de Ierse overheid.

Hoe hard kwam dit rapport binnen bij de Ieren?

Peter Vandermeersch: “Bijzonder hard. Ierland is in zijn hart en zijn ziel getroffen. De onderzoekscommissie ‘dankt’ haar bestaan aan historica Catherine Corless, die enkele jaren geleden 800 kinderlijkjes ontdekte in de septische put van een katholiek klooster bij Galway. Daarop begon een doorlichting van alle tehuizen voor zwangere ongehuwde moeders. Pas in 1998 – stel u voor, maar 22 jaar geleden – werd het laatste tehuis gesloten.

Wie wijst het rapport aan als schuldige?

“Terecht merkt het rapport op dat de nonnen deze zwangere meisjes niet naar hun kloosters lokten of sleurden. Het zijn de families en de vaders van die ongeboren kinderen die hen dwongen erheen te gaan. Zij duwden hun zwangere – vaak verkrachte – dochters, zussen of dienstmeiden daar naar binnen. Veel meisjes waren ook nog ontzettend jong: in de jaren zestig was in sommige tehuizen een kwart minderjarig, sommigen waren niet ouder dan twaalf.

“Net daarom komt dit rapport ook zo hard aan. Het begint allemaal bij de verstoting van deze zwangere vrouwen, het begint bij een totaal foute moraal. Die meisjes waren de zondaars, zij moesten boeten. ‘Jij hebt je plezier gehad’, kregen ze van de nonnen te horen. ‘Nu komt de pijn!’

“Uiteraard draagt de katholieke kerk ook schuld, omdat zij deze meisjes vaak fysiek mishandelden en emotioneel misbruikten. Dat verheelt het rapport ook niet. Maar de onderzoekscommissie wijst ook de staat aan als schuldige: de overheid betaalde de kerk immers om deze tehuizen uit te baten. Ze moest deze instellingen bovendien controleren en inspecteren, een taak die ze verzuimde. Op een bepaald moment waren er twee inspecteurs voor alle tehuizen in heel Ierland.

“De verstoten meisjes hadden er vaak een slechter leven dan in gevangenissen. (valt stil) Hun getuigenissen, pagina’s lang, grijpen naar de keel. Er is bijvoorbeeld een meisje van 16 dat haar baby twee maanden bij zich had mogen houden. Op een dag werd ze wakker en was haar baby verdwenen. De nonnen hadden het kind afgestaan voor adoptie in de Verenigde Staten. Zeker 1.500 kinderen zijn zo naar de VS gezonden.

“Andere kinderen bleven in de tehuizen – in ellendige omstandigheden – tot ze vijf à zeven jaar waren. Daarna gingen ze naar gezinnen die hen behandelden als slaven. Tot in de jaren zeventig werden vaccins ook getest op deze kinderen, tegen alle medische regels in.”

Hoe kon dit zo lang op zo’n grote schaal gebeuren?

“Dát is de vraag die heel Ierland zich nu stelt. Elk kritisch geluid verstomde door de collectieve schaamte en schande. In het rapport komt de naam voor van één inspectrice – in mijn ogen een Ierse Erin Brockovich – die de wanpraktijken aanklaagde (Brockovich won in Californië een rechtszaak tegen een energiebedrijf dat het drinkwater vergiftigd had, red.). Deze Ierse inspectrice verdient in mijn ogen ook een film.”

Zijn de slachtoffers tevreden met dit rapport?

“Ja en neen. De grondigheid van het rapport wordt niet in twijfel getrokken. Sommige slachtoffers oordelen wel dat de conclusies niet ver genoeg gaan. Zo staat in het rapport nergens de term ‘gedwongen adoptie’, terwijl het wel duidelijk is dat de meeste meisjes gedwongen werden om hun kinderen af te staan. Het rapport schrijft ook niet dat er ‘systematisch’ fysiek misbruik was, hoewel het toch om zeer verregaand fysiek misbruik gaat. Meisjes moesten wc’s ontstoppen met hun blote handen of moesten met een schaar het gras van de kloostertuin knippen. Het rapport bulkt van zulke voorbeelden.”

Er was ook ongenoegen over het vroegtijdig lekken van het rapport.

“The Sunday Independent, een van de kranten die ik uitgeef, heeft het rapport afgelopen zondag al in primeur gebracht en geschreven dat de premier zich ervoor zou verontschuldigen. Enkele slachtoffers zijn nu boos en ontgoocheld door dit medialek omdat de Taoiseach (benaming voor de Ierse premier, red.) hen beloofd had dat zij het rapport als eersten zouden mogen inkijken.”

Heeft u zich die primeur na hun kritiek beklaagd?

“Neen. Als je zo’n groot nieuws hebt en niet brengt, dan doe je als journalist niet waarvoor je in de wieg gelegd bent. Wij hebben het rapport ook zeer respectvol gebracht. Al begrijp ik natuurlijk dat dit hard aankomt bij de slachtoffers.”

Heeft de regering het goed aangepakt?

“De slachtoffers nemen het de Taoiseach ook kwalijk dat ze niet het hele rapport hadden kunnen lezen voor hij zich publiekelijk verontschuldigde. Maar als ‘buitenstaander’ vind ik eigenlijk wel dat de staat en de regering echt hun werk hebben gedaan.

“The shame is not on you. The shame is on us”, sprak de premier tegen de moeders en hun kinderen. Ook de kerk is door het stof gegaan. De huidige moeder-overste van de kloosterorde waar het ergste misbruik plaatsvond, heeft zich verontschuldigd. Net zoals de aartsbisschop.

“De historica die het massagraf bij Galway onthulde, heeft ook verklaard dat ze nooit gedacht had dat de kerk en de staat zover zouden gaan met hun schuldbekentenissen. Toen eerdere schandalen in Ierland uitkwamen, sprak de kerk nog van ‘antikatholieke propaganda’.”

Krijgen de slachtoffers een schadevergoeding?

“Dat debat moet nu op gang komen, net zoals het debat over de geboortecertificaten. Veel slachtoffers kunnen nu door allerlei privacywetten hun afkomst niet traceren in de archieven. Er is misschien zelfs een referendum nodig om een uitzondering te bekomen op deze wettelijke restricties.”

Zijn kerk en staat  in Ierland nog steeds zo innig met elkaar verweven?

“De hele twintigste eeuw toont in Ierland een verwevenheid van kerk en staat die wij ons in Vlaanderen – waar we toch ook wel wat gewend zijn – niet kunnen voorstellen. Vergeet ook niet dat Ierland maar één eeuw oud is, en het katholicisme bepalend is geweest voor het ontstaan van deze natie. 

“De invloed van de katholieke kerk is nu wel niet meer te vergelijken met 25 jaar geleden. In 2015 is het homohuwelijk goedgekeurd, in 2018 werd abortus legaal. Toch kleurt het katholicisme dit land nog meer dan in Vlaanderen.  

“Recentelijk was er hier nog een stevig debat omdat het Gaelic football tijdens de pandemie wel mocht doorgaan, maar de misvieringen niet. Daar waren de mensen echt wel boos om. Om twaalf uur ’s middags en om zes uur ’s avonds weerklinken op de publieke omroep ook elke dag nog een minuut lang de kerkklokken met ‘het angelus’.”

Hoe groot is de klap voor de katholieke kerk in Ierland?

“De katholieke kerk kreeg hier de afgelopen jaren al de ene na de andere klap. Denk maar aan het rapport over de ‘Magdalene Sisters’ (duizenden meisjes moesten werken in wasserijen en werden er vernederd door kloosterzusters, red.) of het kindermisbruik door religieuzen. Dit rapport is vooral de zoveelste bevestiging van het jarenlange machtsmisbruik van de kerk in dit land. ‘Hoe hebben wij dit allemaal samen kunnen laten gebeuren?’ Dat sentiment overheerst nu.”

Was dit dan een nationale ‘doofpotoperatie’?

“Eerder een nationale ‘wegkijkoperatie’. Het hele land toont daarom ook berouw, om het met een diep christelijke term te zeggen. Veelzeggend is de getuigenis van een meisje dat – net voor ze afgevoerd werd naar zo’n instelling – voor de deuren van het parlement de naam staat te roepen van het parlementslid dat haar had zwanger gemaakt. Die man is daar mee weggekomen. Net zoals alle andere vaders, van boerenknecht tot volksvertegenwoordiger. 

“Waar waren die vaders al die jaren lang? Die mannen konden verder met hun leven. De moeders werden weggestopt. Met die schandvlek moeten de Ieren nu leren leven.”