Zijn de covidvaccins te wit? Diversiteit is soms zoek bij klinische studies

Is het vaccin net in mijn arm beland, of een doodgewone zoutoplossing? Ik vermoed dat ik in de wachtzaal niet de enige ben die met de vraag speelt, wanneer ik begin januari langsga in het Gentse Centrum voor Vaccinologie (CEVAC) voor een eerste inenting. Het heeft weinig zin: alleen het Duitse biotechbedrijf CureVac weet of ik tot de controle- of de vaccinatiegroep behoor. Bij andere deelnemers zal die info bij concurrent Johnson & Johnson zitten. Die twee bedrijven klopten allebei bij het CEVAC aan voor de fase 3-studies die er momenteel door elkaar lopen, de laatste fase in de ontwikkeling van een vaccin.

Bij mijn eerste bezoek sta ik er niet echt bij stil dat er nog iets anders af te lezen valt van de gezichten van mijn mededeelnemers. Pas een maand later – na een gesprek met CEVAC-diensthoofd Isabel Leroux-Roels – valt het op: niet alleen de steriele muren of het felle licht van de tl-buizen zijn wit, ook bij de proefkonijnen is geen enkel spatje kleur te bekennen.

Een kort bezoekmoment is een dubieuze steekproef. Maar Leroux-Roels stelt ook over de andere mensen die al aan covidvaccinstudies van CEVAC deelnemen, zo’n 650 in totaal: “Een blik op de afsprakenlijst zegt genoeg: de diversiteit in onze testgroep is helaas verwaarloosbaar.” Nochtans werd de database van CEVAC eind vorig jaar overspoeld met ruim 5.000 nieuwe namen na een oproep voor de vaccinstudies. Namen die een andere origine doen vermoeden, zijn dunnetjes bezaaid.

Verschil in immuunrespons

Diversiteit is een gekend euvel bij klinische studies naar geneesmiddelen of vaccins, de witte Europeaan of Noord-Amerikaan is vaak overgerepresenteerd in testgroepen. “Ook in Leuven hebben we dat probleem”, zegt vaccinoloog Corinne Vandermeulen (KU Leuven). Ze wijst erop dat de Amerikaanse Food and Drug Administration (FDA) al enkele jaren op de gaspedaal duwt om bedrijven een diverser publiek te laten aanspreken. De organisatie houdt ook gedetailleerde cijfers bij over ras en etniciteit binnen dossiers die ter goedkeuring voorliggen.

Een recente analyse van de FDA-cijfers toont dat zwarte mensen gemiddeld goed zijn voor 5 procent binnen testgroepen, minder dan de helft van hun populatieaandeel in de VS, zo'n 13 procent. Ook latino’s kennen vaak een minder goede representatie. Een analyse van kankerstudies bij volwassenen legde eveneens bloot dat de FDA-doelstellingen voor inclusie in bijna de helft van de gevallen niet gehaald werd.

Maakt het dan uit welke kleur deelnemers hebben? Zeker, zegt Leroux-Roels. “We weten bijvoorbeeld dat de immuunrespons voor een stukje genetisch bepaald is, en er dus verschillen in werkzaamheid kunnen zijn tussen een Afrikaanse en een Kaukasische populatie.” Een vaccinstudie bij zuigelingen waar Vandermeulen aan meewerkte, toont bijvoorbeeld dat kinderen uit Europese landen systematisch een lager immuunantwoord ontwikkelden in vergelijking met kinderen in Turkije of Zuid-Amerika. Over de huidige covidvaccins (bij volwassenen) zegt dat niets, maar het is wel een indicatie dat diversiteit van belang is om blinde vlekken te vermijden.

De eerste klinische studies met mensen van Moderna en Oxford University deden afgelopen zomer dan ook vragen rijzen. Van de ruim 1.000 proefpersonen in Oxford was 91 procent van de deelnemers ‘white’. Aan het kleinere onderzoek van Moderna namen 45 kandidaten deel. Onder hen hadden slechts twee vrijwilligers een donkere huidskleur. In een panelgesprek in juni liet de chief medical officer van Moderna al verstaan: “Ik maak me geen zorgen over de rekrutering van voldoende mensen voor deze studies, ik maak me zorgen over het rekruteren van de juiste mensen.”

Leroux-Roels wijst erop dat de farmabedrijven voor de grootschalige fase 3-studies naar testsites trokken in Brazilië of Zuid-Afrika om de genenpool voldoende divers te krijgen. Voor Curevac en Johnson & Johnson is diversiteit in een Gents centrum dus mooi meegenomen, maar geen noodzaak. “De huidige vaccins blijven voor iedereen werkzaam en veilig”, zegt Leroux-Roels. “Ook binnen die subpopulaties zijn zeker genoeg mensen getest om daar een correcte uitspraak over te doen.”

De cijfers van Pfizer en Moderna tonen dat telkens zo’n 80 procent van de totale deelnemers als ‘blank’ te boek staat, en 10 procent als zwart. Dat ligt al een stuk dichter bij een correcte representatie voor een land als de VS. Toch zijn er ook experts die dat te weinig vinden. Onder meer de Amerikaanse viroloog en regeringsadviseur Anthony Fauci wees er bij CNN op dat gekleurde mensen veel harder getroffen worden door het coronavirus, ook door socio-economische factoren. Daardoor zouden ze net sterk overgerepresenteerd moeten zijn in de klinische studies, was de conclusie van Fauci. Dat is dus allesbehalve het geval.

Wantrouwen

Terug naar de wel erg witte ruimte van het CEVAC: waarom raakt die diversiteit eigenlijk zo moeilijk tot in de testcentra? Het is een opmerkelijke vaststelling voor een studie met als enige geografische voorwaarde: ‘verblijfplaats op maximaal 25 kilometer van het UZ Gent’. In Gent heeft een aanzienlijk deel van de bevolking bijvoorbeeld een Turkse (8,3%), Maghrebijnse (3,4%), een andere Afrikaanse (3,3%) of Aziatische herkomst (4,3%).

Vragen we aan andere deelnemers hoe ze op de hoogte zijn gebracht van deze studie, dan zijn er twee antwoorden: ze zagen de oproep van professor Leroux-Roels op het nieuws of op sociale media. “Vlaamse media zijn wellicht niet de beste kanalen om sommige gemeenschappen te bereiken, maar via sociale media zou je toch verwachten dat je ook mensen met een diverse achtergrond aanspreekt”, aldus Leroux-Roels. “Ik vrees dat er wat meer wantrouwen speelt ten aanzien van de wetenschap.”

Door Angelsaksische onderzoekers wordt weleens verwezen naar geforceerde en onethische experimenten op niet-blanken in het verleden als brandstof voor dat wantrouwen. Of zoals een zwarte man in een reportage van The New York Times laat optekenen: “Ik laat me niet gebruiken als proefkonijn voor witte mensen.” Niet helemaal onterecht, overigens: een recente studie toont dat het Amerikaanse systeem een lager vaccinatietempo bij zwarte mensen aanhoudt.

De Gentse imam Khalid Benhaddou, lid van de Commissie voor medische ethiek van het UZ Gent, ziet echter niet in wat de culturele drempels zouden kunnen zijn. “Naar mijn gevoel stokt het toch vaak bij de informatiedoorstroming. Worden die mensen wel bereikt? De hand reiken naar sleutelfiguren in de gemeenschappen, die bijkomende toelichting kunnen geven, is daarvoor vaak de beste manier.” Die stappen worden nu volop gezet voor de vaccinatiecampagne, maar voor klinische studies lijkt zo’n inspanning een brug te ver.

Extra argument voor twijfelaars

Leroux-Roels ziet zelf ook nog heel wat drempels. “We communiceren enkel in het Nederlands en Engels en de medische app vereist wel wat digitale kennis. We zien hier trouwens niet toevallig vooral kenniswerkers over de vloer komen.” Mensen met een flexibel bestaan, zoals een journalist, een student of een gepensioneerde, kunnen nu eenmaal makkelijker een paar uur vrijmaken op maandagochtend voor een afspraak.

“Dat zie je ook in het onderwijs, waar een lagere ouderbetrokkenheid vaak geculturaliseerd wordt”, zegt Benhaddou. “Maar sommige mensen beschikken niet over flexibiliteit, of hebben simpelweg andere prioriteiten: rondkomen die maand, brood op tafel krijgen.” Nochtans staat er een mooi bedrag van 150 euro tegenover elk bezoekmoment in het CEVAC, of 750 euro voor de hele studieronde. “Ik vrees echter dat zo’n bedrag net kan afschrikken”, zegt Vandermeulen. “Zo hoog? Dan zal er wel iets mis mee zijn.”

Volgens Benhaddou is vooral een mentaliteitswijziging nodig: “Instellingen die vandaag meer diversiteit willen, kunnen niet wachten tot die mensen zelf de weg vinden.” Ook Vandermeulen ziet in sleutelfiguren – of influencers – binnen gemeenschappen een manier om de witheid van klinische studies weg te poetsen.

Niet alleen medisch gezien kan dat volgens Vandermeulen een impact hebben.“Ik denk niet dat een gebrek aan representatie vaccinatietwijfel in de hand werkt, maar in de omgekeerde richting zou het wel een rol kunnen spelen: ‘Kijk, een grote groep mensen uit jullie gemeenschap nam deel aan de studies.’ Dat kan een extra argument zijn binnen een vaccinatiecampagne.”