‘Het bleek een bende bleiters te zijn’: zo maak je een geslaagde muziekdocumentaire

1. Vermijd een hagiografie

Neen, het volstaat niet om een bekende kop te hebben als uithangbord. Niemand heeft een boodschap aan een ster die zichzelf zit op te geilen. “Het heeft weinig zin om te focussen op het palmares van een artiest. Dat is een saaie en luie aanpak, want de kijker weet in vele gevallen al wat de ster heeft verwezenlijkt”, vertelt Griet Boulat, producer van de Belpop-docu’s. “De ups en downs, de demonen, de zoektocht naar een stem en een publiek: dat zijn elementen die de spanningsboog ten goede komen, iemand doodleuk op een piëdestal te zetten is dat niet.”

“Een rockster is de facto een onoprecht figuur”, pikt Otto-Jan Ham in. Ham maakte samen met zijn cameraman-compagnon Sjoerd Tanghe onlangs indruk met Hi my Name is Jonny Polonsky. “Ze zijn getraind om een beeld van zichzelf te verkopen. Dat klinkt cynisch, maar het is wel de waarheid. Als kijker moet je daarvoor op je hoede zijn.”

De Foo Fighters-docu Back and Forth is daar volgens de tv-maker een mooi voorbeeld van. “Dave Grohl is een gladjakker. Ik herinner mij dat ik de hele tijd dacht: ‘Het is oké, dude, je bent de graafste gast ter wereld. Die saus lag er te dik op. Er zaten leuke elementen in de film, zoals toen Grohl bekende dat de vele personeelswissels zijn schuld waren, maar het eigen ego strelen doorzie je meteen.”

2. Durf dieper graven dan wat algemeen geweten is

Hoewel het onderwerp bekendstaat om muziek, wil de fan vooral een inkijk krijgen in de ziel van een artiest. “We zijn erg intolerant als het gaat over vedetten. Diep vanbinnen willen we niet liever dat ze op hun muil gaan en bloeden”, aldus Otto-Jan Ham. “Om die reden zijn pure portretten vaak het interessantst, omdat die aantonen dat sterren ook maar mensen zijn.” De Netflix-documentaire Miss Americana ging niet over de coming of age van Taylor Swift, maar over de eenzaamheid van een leven in de spotlights. “De mededeling dat niet alles rozengeur en maneschijn is, kan je niet genoeg benadrukken.”

“De meeste muziekdocumentaires gaan niet over de muziek. Ik heb niets met Lady Gaga, maar ik kreeg wel sympathie voor haar nadat de documentaire Five Foot Two een andere kant van de medaille liet zien”, zegt Griet Boulat. Buena Vista Social Club belichtte het leven van artistiekelingen in Cuba onder Castro. Het epische A Band Called Death, over de protopunkband van drie Afro-Amerikaanse broers, bracht raciale kwesties en persoonlijke strubbelingen aan het licht.

Voor Otto-Jan Ham is Bros: After the Screaming Stops het perfecte voorbeeld van hoe je, ondanks complete desinteresse in de muziek, toch gefascineerd kan raken door een artiest. “In mijn tijd was Bros een populaire popact, maar nobody cares anymore. En toch was die documentaire interessant en relevant, omdat het over de vergankelijkheid van het leven gaat en het onvermogen van mensen om te communiceren. Thema’s waarin mensen zichzelf kunnen herkennen, werken het best.”

3. Wees zuinig met (bekende) talking heads

Het is een kunstgreep die gretig wordt toegepast: het verwerken van getuigenissen van mensen die het verhaal vanop de eerste rij hebben meegemaakt. Filmmakers kunnen zelden aan de verleiding van bekende talking heads weerstaan. Een testimonial van een ronkende naam geeft een reportage meer cachet, al zijn die vaak irrelevant – een (ex-)medewerker of gezinslid heeft als primaire bron vaker een beter verhaal te vertellen.

Otto-Jan Ham wilde Hi My Name is Jonny Polonsky aanvankelijk aftrappen met citaten van Pixies-frontman Black Francis en sterrenproducer Rick Rubin, maar stapte af van dat idee toen bleek dat die niet zo happig waren. De band met Polonsky was bovendien niet zo sterk als in de media werd beweerd. “Als je goede talking heads hebt, kan je docu daarop drijven. Maar het kan ook een vreselijk instrument zijn. The Defiant Ones, over Jimmy Iovine en Dr. Dre, vond ik een coole reeks, ondanks dat je zag dat hun macht zo groot is dat iedereen die ze hebben opgebeld voor een getuigenis heeft toegestemd. Daar hoor je enkel positieve shit. Zij hebben hun positie misbruikt om anderen te laten sweettalken.”

Ook elke Belpop-aflevering bevat verschillende talking heads. “Je investeert veel tijd en energie in de research vooraf”, legt Griet Boulat uit. “Je probeert een carrière in kaart te brengen en omdat het geheugen van artiesten vaak gaten bevat, kan je een tijdslijn concretiseren door getuigenissen te sprokkelen van mensen uit de inner circle. Uit die verkennende gesprekken puren wij interessante talking heads.” Belpop laat ook kenners als Jan Delvaux aan het woord, “puur om het verhaal in een context te plaatsen”, aldus Boulat. Af en toe uitzoomen en eens iemand bekend aan het woord laten kan, maar doseren is heilig.

4. Beelden zeggen meer dan woorden

Kurt Cobain: Montage of Heck, Miles Davis: Birth of the Cool of What Happened, Miss Simone? zijn gestoeld op beeldmateriaal dat tot de verbeelding spreekt. “Je wil zien waarover het gaat, je wil het moment kunnen herbeleven”, zegt Griet Boulat over het gebruik van (archief)beelden. “Een artiest die anno 2021 terugblikt op iets van twintig jaar geleden is minder puur en oprecht dan een fragment dat aantoont hoe iemand destijds in het leven stond. Voor de artiest in kwestie kan dat confronterend zijn, want die ziet de film van zijn leven voorbijkomen, maar voor de kijker is dat een absolute meerwaarde.”

The Fearless Freaks over The Flaming Lips is een van Otto-Jan Hams favoriete rockumentary’s omwille van de weelde aan beeldmateriaal. “Sinds de jaren 80 ging een bevriend cameraman regelmatig met hen op tournee, wat geweldige beelden heeft opgeleverd. Er is een scene waarin gitarist Steven Drozd een shot heroïne zet. Dat maakt het tastbaar. Als je beelden hebt van je jonge jaren, is dat een ongelofelijke rijkdom. Tegenwoordig heeft elke jonge act een filmcrew rond zich. Dat kan alleen maar handig zijn voor later.”

5. Regisseer of schrijf je film niet zelf

Madonna schrijft momenteel aan het scenario van haar eigen biopic. Ze volgt daarmee het voorbeeld van Elton John (Rocketman) en Queen (Bohemian Rhapsody). Is je eigen carrière verfilmen nu een slimme of domme zet? Otto-Jan Ham is een grote Queen-fan, maar ergerde zich dood aan de vele historische fouten in Bohemian Rhapsody. “Ik zat als een nukkige aap in de cinema. Daar klopte niets van, dat was gewoon een blockbuster die verward wordt met een documentaire. Dat is geen kritisch document.”

Volgens Griet Boulat is het gevaarlijk om de regie in eigen handen te houden. “Ze zijn geneigd de blingbling te tonen en de moeilijke momenten achterwege te laten. Ook bij Belpop gebeurt het weleens dat een artiest vooral wil aantonen hoe relevant en vernieuwend hij vandaag nog steeds is, terwijl de interessantste artistieke evoluties of sleutelmomenten zich meer in het verleden hebben afgespeeld en qua verhaal soms boeiender zijn.”

Maar autobiopics kúnnen goed zijn, benadrukt Boulat. Rocketman bijvoorbeeld. “Je voelt dat Elton John de controle heeft over de film, maar hij durft desondanks open en oprecht zijn. Als ze stevig genoeg in hun schoenen staan en vervolgens hun kwetsbare kant durven tonen, kan het resultaat heel mooi zijn.” Otto-Jan Ham pleit toch voor het inhuren van een regisseur. “Some Kind of Monster toonde Metallica vanuit een verrassend standpunt. Dat blijkt een bende bleiters te zijn. Ik vind het cool dat ze dat hebben laten gebeuren. Als ze de film zelf hadden gemaakt, was het wellicht een imagobevestigend portret geworden.”

Billie Eilish: The World’s a Little Blurry is te zien op Apple TV+. Hi My Name is Jonny Polonsky is te herbekijken op VRT NU. Biggie: I Got a Story to Tell is te bekijken op Netflix.