Hitler een eenzaat? Toch niet, zo blijkt

De diverse ingangen van de Rijkskanselarij in Berlijn lieten in de laatste maanden van 1939 een heel verschillend plaatje zien. Door de vooringang liepen de generaals en andere officieren van de Wehrmacht in en uit. Met hen beraamde Adolf Hitler zijn offensieve plannen voor grote delen van Europa. Minder zichtbaar voor het publiek glipten ondertussen door de achteringang vertrouwelingen naar binnen. Bijvoorbeeld Jakob Werlin, directeur bij Daimler-Benz AG.

Er waren ook opvallend veel vrouwen bij. Onder hen bevonden zich Eva Braun en vriendinnen van haar. Braun had zelfs haar eigen ruimtes in de Rijkskanselarij. Zij en de andere vrouwen kwamen onder de dekmantel van secretaresse binnen.

Naar buiten droeg het regime, doordrongen van het belang van eenduidige propaganda, het beeld uit van de eenzame veldheer Hitler. Als surrogaatreligie had het nationaalsocialisme er baat bij hem als een man neer te zetten die alles voor de Duitse zaak offerde en zich daarvan volledig in dienst stelde.

Hitlers hofhouding. De intieme kring tijdens het Derde Rijk en daarna van de Duitse historica Heike B. Görtemaker heeft de ambitie om het ware verhaal te vertellen. Van dezelfde auteur verscheen tien jaar geleden Eva Braun. Leven met Hitler over de vrouw met wie de Führer in hun laatste uren trouwde. Dit recente boek ligt in het verlengde van die publicatie.

Laatste bange uren

Hitlers hofhouding biedt vooral een tableau de la troupe door de jaren heen, van de opkomst van de NSDAP-leider via zijn ‘gloriejaren’ naar de laatste bange uren. In verschillende fasen doken verschillende figuren rond hem op. Sommigen bleven steeds in zijn buurt. Te allen tijde loonde het voor Hitler om vertrouwelingen op cruciale posities te hebben zitten. Sommige anderen bleven wat verder verwijderd van de ware macht en vervulden vooral op sociaal gebied een rol.

Ondertussen veranderde Hitlers levensstijl steeds opnieuw. Na zijn machtsovername werd hij publiekelijk neergezet als een onzelfzuchtige, sober levende figuur, die Duitsland uit de crisis haalde. Maar bijvoorbeeld op de Obersalzberg leefde de voormalige zwerver het leven dat paste bij zijn status als leider, mediaster en miljonair (dankzij de verkoop van Mein Kampf). In de laatste jaren takelde hij lichamelijk af, vluchtte hij in fantasieën en trok hij zich op aan de beproevingen van grote historische figuren. Nog maar heel zelden trad hij op in het openbaar. Tegelijkertijd kon Hitler ’s nachts niet alleen zijn: hij belegde vergaderingen om drie uur ’s nachts en riep op minstens zo onmogelijke momenten, ver voor het ochtendgloren, vertrouwelingen bijeen voor theesessies.

In kleine kring zei Hitler ook andere dingen dan in het openbaar. Tijdens de Holocaust zweeg hij in het openbaar over wat gaande was. Tegen vertrouwelingen toonde hij zich ondertussen tevreden over SS-divisies waarbinnen ‘geen christelijke bedriegerij’ voorkwam en die ‘wisten wat hun te doen stond’.

Hitlers wil was meestal wet. Toch stopte het zelf nadenken nooit helemaal. Op de laatste verjaardag van de Führer op 20 april 1945 was het voor vrijwel iedereen duidelijk dat de Duitse nederlaag nog maar dagen, hooguit een paar weken op zich zou laten wachten. Iedereen feliciteerde Hitler en betuigde de grote leider eer, maar ondertussen deden sommige vertrouwelingen zoals SS-leider Heinrich Himmler en rijksmaarschalk Hermann Göring hun best om hun hachje, dat van hun families en hun bij elkaar gescharrelde en geroofde rijkdommen te redden.

Anderen, zoals Braun en propagandaminister Joseph Goebbels (inclusief zijn gezin), kozen er juist voor om bij Hitler te blijven en mee ten onder te gaan. Eva Braun schreef een vriendin die op de Obersalzberg verbleef, dat het einde in Berlijn ‘steeds dichterbij’ kwam en dat deze brief waarschijnlijk ‘haar laatste levensteken’ zou zijn.

De ondertitel van Görtemakers boek belooft ook de nodige informatie over de intieme kring in de naoorlogse periode, maar dat valt een beetje tegen. In de inleiding kondigt Görtemaker aan dat ze zal laten zien hoe de kring rond Hitler na 1945 deels bleef bestaan en – door vrijwel iedereen onopgemerkt – de herinnering aan de Führer in stand hield. In werkelijkheid geeft ze daar in het laatste gedeelte van het boek slechts een heel beperkt beeld van.

Ze maakt wel goed duidelijk hoe verklaringen van voormalige intimi bijdroegen aan het beeld van Hitler als een volstrekte eenzaat. Hitler zou behoorlijk onbenaderbaar zijn geweest, min of meer zijn samengevallen met zijn ambt. Loyale aanhangers werden gebruikt zolang ze nodig waren en daarna even gemakkelijk weer afgedankt.

Pikorde

Görtemaker overtuigt met haar stellingname dat dit beeld slechts heel beperkt strookt met de werkelijkheid. Hitler was een socialer dier dan algemeen wordt aangenomen. Vol van zichzelf liet hij niet altijd ruimte voor anderen, maar hij kon goed gezelschap best waarderen. En wie zijn vertrouwen eenmaal had gewonnen, hoefde, anders dan de intimi van bijvoorbeeld Stalin, niet voortdurend op zijn hoede te zijn of zelfs voor zijn leven te vrezen.

Dat het beeld van ‘het eiland Hitler’ kon ontstaan, heeft alles te maken met de naoorlogse berechting van nazi’s. Wie dicht bij de verzinnebeelding van het Kwaad had gestaan, moest vrezen voor strenge straffen. Mensen die deel hadden uitgemaakt van deze groep van naasten hadden er daarom alle belang bij om de Führer af te schilderen als een afstandelijke man, die volledig zijn eigen plan trok en zich niet of nauwelijks liet beïnvloeden door de mensen om hem heen.

Wie veel heeft gelezen over het nationaalsocialisme en zijn leider komt in Hitlers hofhouding verder veel tegen wat bekend mag worden verondersteld. Waar Görtemaker maar beperkt aan toe komt, zijn de groepsmechanismen in de intieme kring. Hoe zat de onderlinge pikorde in elkaar? Hoe en waardoor veranderde dat in de loop der jaren? Wie waren de poortwachters tot de Führer? Hoe probeerden intimi Hitler ‘te lezen’ en probeerden ze het hem naar de zin te maken? Dit boek geeft flarden van antwoorden. Voor volgende historici die zich aan dit deelonderwerp willen wagen ligt, ondanks alle volgeschreven boekenkasten, nog steeds werk te wachten. 

Heike B. Görtemaker, Hitlers hofhouding. De intieme kring tijdens het Derde Rijk en daarna, Cossee, 592 p., 45 euro. Vertaling Jeske Nelissenen Marianne Palm.