Koning Leopold III deed 70 jaar geleden afstand van de troon: een kroniek van 's lands meest eigenzinnige koning 

We schrijven mei 1940: het Duitse leger wint in snel tempo terrein in ons land en drijft de Belgische troepen in het nauw. Onze regering, overtuigd dat Duitsland uiteindelijk het onderspit zal delven, maakt zich op om in het buitenland de strijd verder te zetten. Ze vraagt op 25 mei aan koning Leopold III om haar te vergezellen, net zoals de koning van Noorwegen, de groothertogin van Luxemburg en de koningin van Nederland dat deden met hun regeringen.

Leopold weigert, en veroorzaakt daarmee een breuk tussen de monarchie en de parlementaire democratie die zijn weerga niet kent. “Al sinds zijn eedaflegging in 1934 zet Leopold zich fel af tegen de grondwet. Die schrijft voor dat een koning dan wel staatshoofd is, maar dat de ministers verantwoordelijk zijn voor het regeren van het land. Een koning kan met andere woorden niet alleen handelen”, kadert emeritus hoogleraar hedendaagse geschiedenis Mark Van den Wijngaert. 

Leopolds afkeer tegen deze wet werd hem met de paplepel ingegoten. “Ook zijn vader, Albert I, was ervan overtuigd dat het koninklijk gezag moest worden versterkt. Leopold was bovendien een kind van zijn tijd, waarin de autoritaire regimes van Hitler in Duitsland, van Mussolini in Italië, van Franco in Spanje en van Salazar in Portugal het voor het zeggen hadden.”

“Op 28 mei moet het Belgische leger zich gewonnen geven en wordt Leopold samen met zijn manschappen krijgsgevangen gemaakt. Hij krijgt het kasteel van Laken als verblijfplaats toegewezen. De Belgische regering, die zich in Frankrijk heeft gevestigd, stelt vast dat Leopold niet langer de rol van staatshoofd kan opnemen en bepaalt dat zij vanaf dan de koninklijke bevoegdheden zal uitoefenen.”

Leopolds hardhoofdig optreden valt niet in goede aarde. “Naar de buitenwereld toe garandeert de regering dat hij na de oorlog in zijn functie als koning zal worden hersteld, maar dat neemt niet weg dat verscheidene politici – onder wie toenmalig premier Pierlot – zijn daden scherp op de korrel nemen.” Leopold hoort, ziet, zwijgt en noteert de namen van alle mensen die hem beledigen. Hij wil met deze regering niets meer te maken hebben.

Leopold hoopt na zijn overgave alsnog een belangrijke rol in België te kunnen spelen, maar Duitsland eist een onvoorwaardelijke capitulatie. “Een streep door zijn rekening, want Leopold bleef niet louter uit menslievendheid in België. Hij heeft een dubbele agenda. In tegenstelling tot de regering, gaat hij er namelijk van uit dat Duitsland de eindoverwinning zal behalen. In die overtuiging wil hij met de Duitsers onderhandelen. Dat hij daartoe de democratische beginselen overboord moet gooien, is het minste van zijn zorgen.” Neigt dat niet naar collaboratie? “Dat is sterk uitgedrukt, maar hij is alleszins wel bereid om met Hitler zijn rol in het bestuur van België te bespreken.”  

“Een paar dagen na de capitulatie zegt Leopold dan ook volmondig ‘ja’ op een uitnodiging van Hitler, zij het incognito (niet in officieel uniform, nvdr). De ontmoeting wordt echter keer op keer uitgesteld, en pas nadat Leopolds zus Marie-José – de echtgenote van de kroonprins van Italië – via Mussolini aandringt, wordt Leopold op 19 november 1940 op het hoofdkwartier in het Beierse Berchtesgaden ontvangen.”

Het gesprek draait uiteindelijk op niets uit: Hitler weigert Leopold ook maar enige vorm van leiderschap toe te kennen en raast aan een stuk door over het Derde Rijk en de macht van Duitsland. Hij is bovendien niet opgezet met de plannen van Leopold om een eigen regering te vormen, en waarschuwt de koning: ‘krijgsgevangenen doen niet aan politiek’. Leopold gokt verkeerd en verliest.

In december 1941 komt aan het licht dat Leopold in volle bezetting getrouwd is met de Oostendse Lilian Baels, die op dat moment al zwanger van hem is. “Dat zet vooral kwaad bloed bij families van Franstalige militairen, die in weinig benijdenswaardige omstandigheden in krijgsgevangenkampen verblijven. Als hij van de bezetter de vrijheid krijgt om te trouwen, waarom protesteert hij dan niet tegen de oorlogsellende die zijn volk moet ondergaan?”

De bubbel van ‘de redder van het vaderland’ wordt doorprikt. “Het Belgische volk ziet niet langer een leider die solidair is, maar een man die alleen maar aan zichzelf denkt. Ook zijn status van ‘treurende weduwnaar’ speelt hij kwijt. Zijn eerste vrouw, de Zweedse prinses Astrid, moeder van Joséphine-Charlotte, Boudewijn en Albert, stierf in 1935 in een auto-ongeval. Leopold kon als jonge vader van drie kinderen op flink wat sympathie rekenen, maar ook daar blijft niets van over.”

“Leopold komt in een machteloze situatie terecht, maar wil gesprekspartner van de Duitsers blijven. Daarom protesteert hij niet tegen de Jodenvervolging, noch tegen de deportatie van Belgische arbeiders naar Duitsland, en verleent hij geen steun aan het verzet. Dat zal hem na de oorlog bijzonder kwalijk worden genomen.” 

Met zijn zogenoemde ‘politiek testament’ doet hij bij velen de emmer overlopen. Al in de loop van 1943 wordt duidelijk dat Duitsland de oorlog zal verliezen. De koning vermoedt – terecht – dat de Duitsers hem zullen meevoeren als ze zich uit België terugtrekken, en hij stelt in het voorjaar van 1944 een reeks richtlijnen op voor de Belgische regering. Van een mea culpa is volgens Van den Wijngaert geen sprake: “Integendeel. Hij heeft naar eigen zeggen gedurende de hele oorlog grondwettelijk gehandeld. Hij verzet zich ook tegen alle beslissingen die de Belgische regering heeft genomen, en waarschuwt dat een bezetting van het grondgebied door de Britten en de Amerikanen de onafhankelijkheid van België in het gedrang zal brengen.”

Wanneer de regering in september 1944 uit ballingschap terugkeert, is premier Pierlot te beschaamd om het document in de ministerraad voor te lezen. Maar het testament lekt uit, en de Britse premier Churchill reageert furieus. Door voorbij te gaan aan de enorme inspanningen van de geallieerden, heeft Leopold het in Groot-Brittannië en de Verenigde Staten voorgoed verkorven.

Zolang de oorlog niet is afgelopen, blijven Leopold en zijn familie in Duitse handen. Tegen wil en dank verschijnt daarom Leopolds broer, prins Karel, op het toneel. “De regering schuift Karel naar voren als regent. Hij heeft geen politieke ambities, maar gezien het een kwestie van maanden is vooraleer de Duitsers verliezen, stemt hij erin toe om voor korte tijd de troon warm te houden.” Het werden uiteindelijk zes jaren. “Karel was even lang regent als Leopold koning was. Hij probeert de schade te herstellen die zijn broer aan de monarchie heeft berokkend.”

En dat terwijl de broers al geen beste vrienden zijn. “Leopold was al van jongs af aan de oogappel van zijn ouders. Hij werd opgehemeld, terwijl Karel verwijten moest incasseren. Wat Leopold ook doet of zegt, zijn moeder Elisabeth blijft vierkant achter hem staan. Je zou kunnen denken dat Karel wraak neemt door zolang regent te blijven, maar niets is minder waar: hij hoopt zo snel mogelijk weer naar de achtergrond te mogen verdwijnen.”

België verkeert na de Tweede Wereldoorlog in slechte papieren. Het land is aan een moeilijk herstel toe, en daarom wordt een zogenaamde ‘regering van nationale eenheid’ onder leiding van de socialist Achilles Van Acker samengesteld.

Eén dag voor de Tweede Wereldoorlog officieel ten einde loopt, op 7 mei 1945, bevrijdt het Amerikaans leger Leopold en zijn familie. Kort nadien vertrekt een delegatie, inclusief Van Acker, regent Karel en  vertegenwoordigers van de politieke partijen, naar Oostenrijk met maar één doel voor ogen: Leopold terughalen naar België.

“Van Acker legt drie voorwaarden op tafel: Leopold moet openlijk hulde brengen aan de geallieerden en aan het verzet, en hij moet enkele raadgevers de laan uitsturen. In de plaats daarvan haalt de koning een lijst boven met alle mensen die hem ooit beledigden, en stelt hij als voorwaarde aan zijn terugkeer dat zij zich allemaal in het openbaar verontschuldigingen voor majesteitsschennis.”

Van Acker & co. druipen weer naar België af, waar de premier in het parlement moet verantwoorden waarom de koning niet is teruggekeerd. Socialisten, communisten en een meerderheid van de liberalen kanten zich hierop tegen Leopold. De Christelijke Volkspartij (CVP) schaart zich dan weer achter de vorst. De koningskwestie is daarmee in alle scherpte gesteld. 

Op de achtergrond voert regent Karel zijn taak naar behoren uit. “Hij respecteert de grondwet, probeert de verstandhouding tussen het koningshuis en de politiek te herstellen en redt op die manier de monarchie”, aldus Van den Wijngaert. De koning, die intussen verkast is naar een kasteeltje in Zwitserland, mag van de anti-leopoldisten blijven waar hij is. Zij willen het regentschap laten voortduren tot Boudewijn meerderjarig is en hij zijn vader kan opvolgen.”

Leopold vindt enkel in de CVP nog een bondgenoot, maar zij winnen pas in 1949 de verkiezingen. Ze zetten breed in op het terughalen van de koning en organiseren een volksreferendum. Op 12 maart 1950 krijgen de Belgen één vraag voorgeschoteld: ‘zijt U de mening toegedaan dat Koning Leopold III de uitoefening van zijn grondwettelijke machten zou hernemen, ja of neen’. 57,68% stemt voor, maar de verschillen tussen de gewesten zijn bijzonder groot: in Vlaanderen is Leopold het populairst met 73% ja-stemmers, in Brussel en Wallonië zijn dat er respectievelijk slechts 48% en 41%. “Het legt de communautaire verdeeldheid van België bloot. Bovendien is het geen bindend referendum, wat ergernis opwekt bij de ja-stemmers. Het doet ons land meer kwaad dan goed.”

Het resultaat van de volksraadpleging doet de regering besluiten dat Leopold niet langer kan  worden gezien als symbool van de eenheid van het vaderland. Premier Gaston Eyskens (CVP) krijgt de twijfelachtige eer om naar Zwitserland af te zakken en Leopold te overtuigen troonafstand te doen. Die weigert andermaal. “Opnieuw een knap staaltje eigenzinnigheid. Op dezelfde manier bedankte hij in mei 1940 om mee met de regering-Pierlot naar Frankrijk te gaan, en ging hij in 1945 niet in op de vraag van Van Acker om weer naar België te komen. Overtuigd van zijn eigen groot gelijk, zoekt hij telkens de confrontatie met de politiek.”

Op 22 juli 1950 staat Leopold weer op de stoep. Daarbij komt het vooral in het Franstalige landsgedeelte tot stakingen en betogingen. Als op 30 juli tijdens rellen in Grâce-Berleur bij Luik vier doden vallen en er gedreigd wordt met een mars op Brussel, zet de regering de hakken in het zand. “Tijdens de Nacht van Laken onderneemt Leopold een laatste poging om medestanders te vinden, maar hij moet de handdoek in de ring gooien. Op 1 augustus 1950 doet hij schoorvoetend troonsafstand.”

Zijn oudste zoon, Boudewijn, wordt in een overgangsfase Koninklijke Prins. Op 16 juli 1951 doet Leopold officieel een stap opzij, één dag later legt Boudewijn de eed als nieuwe koning der Belgen af. “Het brengt Boudewijn in een moeilijke situatie”, zegt Van den Wijngaert. “Hij is vrijgezel en zal nog tien jaar lang onder de vleugels van zijn vader en stiefmoeder in Laken wonen. Leopold misbruikt zijn onervaren zoon om invloed te blijven uitoefenen op de politiek in ons land. De regering wil een einde maken aan deze dubbelzinnige toestand en beslist in 1959 dat Leopold en Lilian moeten verhuizen naar het kasteel van Argenteuil in Waterloo.”

Ook dat verloopt niet zonder slag of stoot: hij neemt nagenoeg heel de inboedel van het kasteel van Laken mee. “Het vormt de aanleiding voor de breuk tussen Boudewijn en Leopold. Bovenal zag Boudewijn mettertijd in hoe zijn vader hem jarenlang manipuleerde, en hoe zeer hij zich had laten beïnvloeden door prinses Lilian.”

Wie alsnog hoopt op een happy end, is eraan voor de moeite. “Leopold toonde geen enkele keer spijt en gaf nooit zijn fouten toe. Zelfs in zijn memoires, die prinses Lilian in 2001 uitbrengt, blijft hij zijn houding en visie onverkort verdedigen.”