Schrijfster Sally Rooney: ‘Seks en relaties, is dat geen tijdverspilling?’

In 2018 zei Sally Rooney in een interview met de Irish Independent: “Geen idee of ik nog een boek schrijf. Misschien ben ik zo iemand die als twintiger twee boeken schrijft en daarna niets meer.”

Het ging anders. Rooney publiceerde recent Beautiful World, Where Are You (Prachtige wereld, waar ben je). Dus toch die derde roman, die meteen in acht talen uitkwam, ook in het Nederlands.

Gelukkig maar, voor al die lezers wereldwijd, dat Rooney is blijven schrijven na Conversations with Friends (Gesprekken met vrienden uit 2017) en Normal People (Normale mensen uit 2019). Die boeken werden bestsellers, zeer goed besproken bovendien, en maakten de Ierse schrijver tot een hit. Normal People kreeg al voor verschijning een plek op de longlist van de Man Bookerprize en Rooney ontving, als jongste schrijver in de geschiedenis, de Costa Novel Award.

‘De eerste grote millennial-auteur’, zo noemde The New York Times Rooney. Ze kreeg inventieve bijnamen (‘de Salinger van de Snapchatgeneratie’, ‘de Jane Austen van het precariaat’) en werd in één adem genoemd met andere beroemde schrijvers en filmmakers van haar generatie als Greta Gerwig en Lena Dunham. Rooney schreef mee aan de tv-serie van Normal People, de tv-versie van Conversations with Friends is in de maak.

Kritiek kwam er ook. Het Britse weekblad The Spectator introduceerde de term ‘chic lit’, een verwijzing naar ‘chick lit’. De criticus was niet erg overtuigd van Rooneys stilistische kwaliteiten, en ergerde zich daarbij vooral aan de zelfingenomenheid van haar fans: Rooney zou elitaire boeken schrijven, voor elitaire vrouwen: “Als je Sally Rooney leest ben je slim, maar ook fun - en je bent tegelijkertijd cool genoeg om wantrouwend te zijn ten opzichte van de concepten ‘slim’ en ‘fun’.”

Elitair, slim, fun, dat beschouw ik dan maar als complimenten, want Rooney heeft naar mijn idee met Beautiful World, Where Are You opnieuw een slim, meeslepend boek geschreven. Ze schrijft met een scherp oog over de complexiteit van de liefdesrelaties en vriendschappen tussen de vier hoofdpersonen en over hun gelijktijdige geworstel met grote maatschappelijke thema’s (klimaatverandering, sociale ongelijkheid) in een helemaal niet altijd zo prachtige wereld. Het zijn ook dit keer weer, zoals de Volkskrant in een recensie schreef over de personages uit Normal People (vijf sterren): “overtuigende en complexe levende wezens die moeiteloos de sympathie van de lezer veroveren”.

Dat was nog geen makkie, vertelt Sally Rooney in een Zoom-gesprek vanuit County Mayo, de provincie in West-Ierland waar ze opgroeide. Ze draagt een simpele blauwe trui, en spreekt vanuit een kleine ruimte met kale muren. De auteur, toch al niet scheutig met details over haar persoonlijke leven, lijkt ook op beeld zo min mogelijk prijs te willen geven. Waar ze wel graag, en in hoog tempo, over wil praten, is de wereld die ze schiep voor haar personages - waarmee ze uiteindelijk toch ook veel zegt over haar eigen wereld, en hoe ze daar zo goed mogelijk in probeert te leven.

“Na mijn tweede boek heb ik zeker een half jaar niks geschreven, behalve in mijn dagboek. Ik werd lichtelijk nerveus, zou ik misschien nooit meer een nieuw idee krijgen? En toen het uiteindelijk kwam, vond ik het erg moeilijk te bedenken wat ermee te doen. Ik kreeg deze vier personages in mijn hoofd - een boek begint bij mij altijd met de personages en hun onderlinge relaties. Maar ik kon geen goede manier bedenken om over ze te schrijven. Ik heb zo’n beetje alle perspectieven en verhaaltechnieken geprobeerd, niks leek te werken. Het voelde alsof ik dwaalde rond een donker huis en door de ramen naar binnen probeerde te kijken. Wat gebeurt daarbinnen? Hoe kom ik erin?’

Uiteindelijk gaf het werk dat Rooney had gedaan voor het scenario’s van de tv-serie van Normal People haar het duwtje in de juiste richting. Want ze schreef Beautiful World in een heel andere stijl dan haar eerdere romans: afstandelijk, observerend en bijna zonder innerlijke monologen. Rooney: “Ik beschrijf wat je kunt zien, horen, en ruiken, haast als een camera. Niet dat ik er al meteen een script van wilde maken, helemaal niet, maar het was alsof ik nieuw gereedschap in mijn kist had gekregen, dat ik heb gebruikt bij het schrijven. Dat riep bovendien interessante vragen op over de relatie tussen wat iemand doet en wat hij of zij daarbij denkt. In het echte leven kun je mensen ook alleen maar leren kennen door hun gedrag, door wat ze doen of zeggen. We kunnen helaas niet in hun hoofd springen om te kijken wat daar gebeurt. We komen wel dicht bij de personages, we maken ze mee op heel intieme momenten, maar hun innerlijke motivatie horen we niet.”

Dat laatste is ook weer niet helemáál waar, haast ze zich erbij te zeggen. Want om het hoofdstuk stapt Rooney uit de cinematografische aanpak en laat de hoofdpersonen (de vriendinnen en oud-studiegenoten Alice en Eileen) lange e-mails schrijven, waarin ze elkaar uitvoerig over hun drijfveren en ideeën vertellen.

Alice Kelleher is een succesvolle schrijver die zich na een zenuwinzinking heeft teruggetrokken in een klein dorp aan de Ierse kust. Ze begint er een relatie met Felix Brady, die in een magazijn werkt. Eileen Lydon woont in Dublin, waar ze werkt als redacteur bij een literair tijdschrift. Ze is al sinds haar 15de verliefd op de wat oudere Simon Costigan, een politiek adviseur van linkse politici. Rooney schrijft beeldend en precies over dit viertal en hun onderlinge relaties, realistisch en sfeervol. Hun omgang voelt diep menselijk, compleet met alle bijbehorende misverstanden, onuitgesproken verlangens en ontroerende toenaderingspogingen. Tijdens het lezen denk je soms: ja! Zo gaat het (mis)!

Waar de (hoofd)personen uit haar eerdere boeken twintigers waren, zijn ze dit keer, net als Rooney, in de dertig. Inderdaad, zegt ze, het lijkt er sterk op dat haar personages samen met haar opgroeien: “Wat ik zeker weet: ik heb een beperkte hoeveelheid fantasie. Al mijn boeken spelen zich af in Ierland, mijn personages zijn Iers, ze zijn van mijn leeftijd. Toen ik 23 was, was het voor mij lastig om me voor te stellen hoe het zou zijn om 30 te zijn. Nu ik wat ouder ben, en ik die verandering heb meegemaakt, kan ik er pas over schrijven. Het is niet zo dat mijn fictie uit mijn leven gegrepen is, maar om iets in een roman te gebruiken moet ik iets vergelijkbaars hebben meegemaakt, zodat ik voel dat het klopt. Ik kan alleen een verzonnen wereld oproepen als ik de wereld waarop ik die baseer goed ken. Dat is mijn eigen tekortkoming, andere schrijvers kunnen dat veel beter.”

Wat is uw relatie tot uw personages tijdens het schrijven? Identificeert u zich met ze, voelen ze als uw vrienden?

“Aan de ene kant identificeer ik me erg met mijn personages. Als ik denk aan hoe ik de e-mails schreef die Eileen en Alice elkaar sturen, dan gedraag ik me bijna als een acteur die in zijn rol kruipt. Ik voelde me dan zo verbonden met zo’n personage dat het af en toe een schok was om mijn eigen spiegelbeeld te zien en te denken: o, mijn God, dat ben ik. Aan de andere kant: de personages voelen ook als mijn vrienden en ik voel me verantwoordelijk voor ze. Daarom probeer ik zo ruimhartig mogelijk over ze te schrijven, en niet te oordelen, want ik wil niet dat de lezer denkt dat ze oppervlakkig zijn, of dom. Al doen ze natuurlijk wel oppervlakkige en domme dingen, ze nemen matige beslissingen en kwetsen elkaar en zichzelf. Dat is moeilijk: personages beschrijven met al hun slechte eigenschappen en tegelijkertijd hopen dat de lezer hen aardig vindt. Ík hou van mijn personages.”

Wat opvalt, is dat Rooney aan het eind van een aantal hoofdstukken over de persoonlijke beslommeringen van de hoofdpersonen haar camerastandpunt gebruikt om uit te zoomen, van de plaatsen en personages naar de wereld in het heelal, zoals ze aan het eind van hoofdstuk 27 schrijft: ‘En buiten achter de ramen werd de hemel almaar duisterder, donkerder, en de uitgestrekte aarde draaide langzaam om zijn as.’

Ik kreeg het gevoel dat u daarmee een contrast wilde laten zien, uw personages tonen als een soort ploeterende mieren in dat gigantische, complexe universum.

“Al mijn boeken, en vooral dit boek, gaan over de relatie tussen je persoonlijke leven - het niveau waarop de meesten van ons, of in ieder geval ik, het leven leiden: werk, familie, relaties - ten opzichte van het grotere, abstracte niveau van de systemen waarin we leven. Hoe verhouden die twee werelden zich tot elkaar? Mijn personages zijn bijvoorbeeld erg kritisch op het kapitalistische systeem en die kritiek is gepassioneerd en oprecht, maar hoe manifesteert dit machtssysteem zich in hun eigen bestaan? Als je kijkt naar de relatie tussen Felix en Alice, dan is het duidelijk dat economische ongelijkheid een bepalend onderdeel is van die relatie. Zij heeft an awful lot of money en hij heel weinig. En ook de vriendschap van Alice en Eileen wordt erdoor beïnvloed, ze waren ooit huisgenoten en hadden precies dezelfde positie in het klassensysteem, maar Alice is nu een miljonair en Eileen moet de eindjes aan elkaar knopen. En dat raakt dan weer aan waar jij het over had, de idee dat deze personages en de gebeurtenissen in hun levens klein zijn vergeleken bij de grote abstracte problemen die er in de maatschappij spelen. Dat is een vraag die ik stel: hoe verzoen je je met je eigen miezerigheid?”

Is dat een overkoepelend thema in al uw boeken?

“Ik ben geïnteresseerd in wat je de transformerende kracht van relaties zou kunnen noemen, de transformerende kracht van vriendschappen en romantische relaties. Die kunnen je innerlijke leven veranderen, je relatie met jezelf, je blik op de buitenwereld. Maar de wereld? Dat weet ik niet. Die beperking, daar schrijf ik over. In dit boek discussiëren de hoofdpersonen over klimaatverandering: die gaat zo snel en is zo gevaarlijk en bedreigend. Is de energie die we steken in seks, vriendschap en je liefdesleven dan niet vreselijke tijdverspilling? Ik begrijp dat mensen zich zo voelen, ik voel me soms ook zo. Maar dan is er ook nog die ándere mening, dat de ervaringen die we hebben met andere mensen en onze esthetische, artistieke ervaringen, ervaringen met schoonheid, toch heel waardevol zijn. Ze zijn misschien niet nuttig, ze helpen niet bij het veranderen van het systeem, maar ze hebben betekenis. Dat is bijna een religieus standpunt.’

In 2019 zei u in een interview met Trouw dat u schrijft vanuit het idee dat het mogelijk is een betere wereld te creëren. Gelooft u daar nog in?

“Beter dan hoe de wereld nu is, o, jazeker! Schrijver en antropoloog David Graeber, die onlangs overleed, zei iets als: we worden elke dag wakker en beslissen dan het kapitalisme te laten voortbestaan. We zullen wel moeten, want de meesten van ons moeten werken om te overleven. Maar toch, als iedereen op dezelfde dag zou besluiten ermee te stoppen, dan zou het systeem ermee ophouden. Dan zou echt gebeuren. Dus ik zou wel willen weten hoe we de omstandigheden zo krijgen dat dat lukt. Ik ben een schrijver, ik heb geen antwoord op die vraag. Maar je vindt in mijn boeken wel een gevoel van vertrouwen in de mogelijkheid dat mensen vreedzaam zijn en zelfopofferend, altruïstisch en áárdig, in plaats van egoïstisch en op zoek naar materialistisch succes en vermeerdering van bezit. Ik geloof in die mooie en nobele kant van de mens, maar ik ben niet sentimenteel of naïef over hoe moeilijk het is continu volgens die waarden te leven.”

En dus, zegt Rooney, gaat het natuurlijk ook over politiek in haar boeken. “Hoe kun je over zulke relaties schrijven zonder te erkennen dat politiek een rol speelt, los van wat de personages erover zeggen of voelen? Ook als ze er nooit over zouden nadenken, zou het nog steeds bestaan. En hetzelfde geldt voor genderpolitiek: als je over relaties tussen mannen en vrouwen schrijft, kun je dat niet doen zonder na te denken over hoe gender werkt. Zelfs als het de personages zelf niets kan schelen, is het er nog steeds, omdat het zo’n rol speelt in het leven. Dus moet ik gevoelig zijn voor hoe deze machtsstructuren werken.”

Zonder hier iets te verklappen, ik hield een optimistisch gevoel over aan het einde van uw boek. Vinden uw hoofdpersonen daar hun prachtige wereld, in de relaties met de mensen van wie ze houden?

“Niemand wil meedoen aan een politieke strijd, of zich inzetten voor een bewoonbare wereld, zonder een reden om überhaupt door te leven. En die reden is voor velen: elkaar.”

Geldt dit ook voor uw leven?

“Uiteraard. Ik kan me mijn leven niet voorstellen zonder vrienden en geliefden en ik kan me mijn leven niet voorstellen zonder lezen, muziek luisteren en schrijven. Dat maakt mijn leven de moeite waard: de relaties met anderen en de mogelijkheid ontroerd of getransformeerd te raken door kunst en cultuur, ook, of juist, als het lijkt alsof de omstandigheden in de buitenwereld rampzalig slecht zijn.”

In 2018 zei u tegen de journalist van de Irish Independent: “Ik zou me ook kunnen wijden aan belangrijker zaken dan romans schrijven.” Denkt u soms dat u meer zou moeten doen, of iets anders?

“Omdat ik me zo bewust ben van de extreme ongelijkheid van het systeem, en ook de volstrekte onduurzaamheid ervan, heb ik die vragen altijd in mijn hoofd. (is even stil, voor het eerst)

“Maar ik geloof dat romans schrijven het enige is waar ik goed in ben, dus het is logisch dat te blijven doen. Het is niet zo dat ik allemaal belangrijke politieke theorieën heb ontwikkeld die ik tot nu toe achter de hand heb gehouden. Als ik op dat gebied iets zou kunnen bijdragen, zou ik dat natuurlijk zeker doen. En wat ook meespeelt: ik wil in een wereld leven waar mensen boeken schrijven. Ik wil in een wereld leven waar kunst wordt gemaakt. Kunst die de omstandigheden in de wereld niet ontkent, of aan de realiteit wil ontsnappen, maar die probeert te verklaren. En misschien is het mijn taak om één van die mensen te zijn.”

Door verhalen te maken, dus. En Rooney heeft alweer twee personages in haar hoofd rondwandelen, al kan ze nog weinig over ze loslaten. “Ik weet nog niet precies waar het heen gaat met die twee, of het een kort verhaal wordt, een boek, een scenario. Maar het is fijn om weer een idee te hebben.”