Afscheid van hét coronasymbool bij uitstek: het mondmasker gaat aan de haak
Na anderhalf jaar gaat de mondmaskerplicht in Vlaanderen vandaag grotendeels op de schop. De versoepeling betekent een nieuwe en symbolische stap in de richting van het Rijk der Vrijheid, maar experts verwachten geen grootse gedragsomslag.
“Ik heb toch de indruk dat mijn oren te groot zijn.” De uitdrukking op het gezicht van toenmalig vicepremier Koen Geens (CD&V) sprak boekdelen toen hij bij een bezoek aan een naaiatelier in de lente van 2020 probeerde om voor het eerst een mondmasker op te zetten. De minister plaatste het zelfgemaakte mondmasker eerst op zijn hoofd, trok het vervolgens over zijn ogen om dan alsnog de juiste positie te vinden.
De beelden gingen viraal, maar enkele weken later werden ze voor velen bijzonder herkenbaar. De regering kondigde een mondmaskerplicht aan die uiteindelijk een van de enige stabiele maatregelen tijdens de coronacrisis werd. De gemaskerde gezichten groeiden uit tot een baken van vertrouwdheid in troebele tijden en vanuit de publieke opinie klonk weinig weerstand. “Mensen hadden nu eenmaal het gevoel dat ze door die kleine ingreep zelf iets konden betekenen”, zegt socioloog Koen Pepermans (UAntwerpen).
De afgelopen maanden nam het begrip voor de brede mondmaskerplicht echter zienderogen af. Dat lag niet enkel aan de succesvolle vaccinatiecampagne die ervoor zorgde dat geprikte burgers zich steeds vaker de vraag stelden of ze zich nog langer solidair moesten tonen met vaccinweigeraars, maar ook aan enkele discrepanties binnen het coronabeleid. Terwijl studenten massaal ongemaskerd dansten bij de ‘privé-evenementen’ in bars, was het bijvoorbeeld ondenkbaar dat collega’s binnen eenzelfde bedrijf hun mondmaskers zouden afzetten als ze de sociale afstand niet konden garanderen.
Politici speelden handig op die onvrede in. “We worden gegijzeld door coronamaatregelen waar geen draagvlak meer voor is”, vertelde Bart De Wever begin september aan VTM Nieuws. Amper twaalf dagen later kondigde premier De Croo het einde van de brede mondmaskerplicht in Vlaanderen aan: vanaf vandaag hoef je ze niet meer te dragen in winkels, in cafés en restaurants en op de werkvloer.
Vlamingen krijgen straks meer ademruimte, maar volgens Pepermans betekent dat niet er vandaag massaal mondmaskers ritueel verbrand zullen worden. De afgelopen maanden peilde hij met de Grote Coronastudie onder meer naar de motivatie van de bevolking om bepaalde maatregelen vol te houden. “Een kleine helft van de bevraagden geeft aan de komende maanden ook bij indoor evenementen een mondmasker te dragen, bij ziekenhuisbezoeken stijgt dat cijfer naar twee op de drie.”
Hij vindt het wel een goede zaak dat de ‘perceptie van discrepantie’ binnen de maatregelen opgelost wordt. Motivatiepsycholoog Maarten Vansteenkiste (UGent) merkt daarbij op dat mensen het belangrijk vinden dat beleidskeuzes legitiem zijn. Wanneer ze regels onlogisch of disproportioneel vinden, zijn ze volgens hem minder geneigd om ze te volgen. “Als de epidemiologische situatie dan slechter wordt, is het als politicus niet evident om burgers weer te motiveren.”
Nieuwe uitdagingen
Het einde van de mondmaskerplicht op verschillende openbare plaatsen zal volgens socioloog Dirk Geldof (Universiteit Antwerpen) de komende maanden wel voor nieuwe uitdagingen zorgen. De dreiging van het virus is nog niet volledig geweken en hij vreest dat de vele ongemaskerde gezichten straks kunnen suggereren dat dat wel het geval is. “Naast de klassieke bescherming had het mondmasker nu eenmaal een symbolische functie, het herinnerde ons voortdurend aan de crisistijd waarin we leven.”
De opluchting die met de versoepeling gepaard gaat, zal volgens Pepermans ook kleiner zijn dan toen de horeca na een maandenlange lockdown in juni weer openging. Die heropstart van het sociale leven bracht volgens hem meer teweeg dan de ‘individuele bevrijding’ die bij de afschaffing van de mondmaskerplicht hoort.
De overheid vraagt de bevolking misschien niet meer om een masker te dragen, maar de sociologen zijn het erover eens dat heel wat mensen er de komende maanden en jaren alsnog aan zullen vasthouden. “We hoeven geen situaties zoals in Azië te verwachten, maar tijdens het griepseizoen en op drukke plaatsen zullen de mondmaskers nog geruime tijd zichtbaar blijven”, voorspelt Geldof. Pepermans voegt daaraan toe dat onze maatschappij evenmin het voorbeeld van de Verenigde Staten zal volgen, een land waarin de keuzevrijheid om al dan niet een mondmasker te dragen voor heel wat polarisering zorgde. “Er was hier altijd al minder tegenkanting tegen de coronamaatregelen, ik denk dat er begrip is voor mensen die nog niet klaar zijn om hun masker los te laten.”
Hoe dan ook komt vandaag voor het grootste deel van de bevolking een einde aan een periode van 447 dagen waarin mondmaskers verplicht waren in openbare gebouwen, winkels en cultuurtempels zonder Covid Safe Ticket. De versoepeling komt misschien als een opluchting voor burgers, maar ook voor het milieu is het goed nieuws. Iedere maand gebruiken we wereldwijd 129 miljard mondmaskers. Onderzoek toont aan dat ze in 75 procent van de gevallen op een stortplaats en in ecosystemen terechtkomen. Dat is bijzonder slecht nieuws, want het duurt 450 jaar voor ze volledig vergaan zijn: ongeveer twee keer zo lang als de Belgische lockdowns aanvoelden.