Kruisiging of dialoog? Polen ligt vandaag op het kapblok bij de EU-top
Of Polen op de Europese top een sanctie zal krijgen vanwege het systematisch ondermijnen van de rechtsstaat is zeer de vraag. Voor de buitenwereld is dit bizar, zo niet onverteerbaar. Wordt het een kruisiging, een dialoog, of laat EU-president Michel de agenda gijzelen door premier Morawiecki?
Wat is er aan de hand?
De directe aanleiding voor de stroeve verhoudingen tussen Polen en de overige lidstaten is een vonnis van het Poolse Constitutionele Hof begin deze maand: dat oordeelde dat wezenlijke delen van het Europees Verdrag strijdig zijn met de Poolse grondwet en dus genegeerd moeten worden. “De eerste keer ooit”, sprak een getergde voorzitter Ursula von der Leyen van de Europese Commissie.
De Poolse premier Mateusz Morawiecki werd deze week in het Europees parlement op de vingers getikt. Het debat knetterde. Morawiecki herhaalde nog eens dat het Poolse Hof boven het Europees Hof van Justitie in Luxemburg staat. Het woord ‘Polexit’ viel bij parlementariërs, een vertrek van Polen uit de EU.
In een brief aan het parlement en EU-collega’s gooide de poolse premier nog wat olie op het vuur. Morawiecki beschrijft de EU daarin als een club van machtsbeluste eurocraten die met financiële chantage bepaalde lidstaten verzwakt, de macht overneemt en vervolgens buiten de wil van de burgers nieuwe regels oplegt. Vandaag is Polen aan de beurt, waarschuwt Morawiecki in de brief, maar morgen bent u het.
Lees ook
De EU heeft het gehad met Polen. Sancties en ‘nucleaire optie’ rond stemrecht liggen op tafel
Wat staat er vandaag te gebeuren?
Het Europees Parlement eist spijkers en een bijbehorend schietpistool: de EU-leiders moeten vanmiddag hun Poolse collega Mateusz Morawiecki verbaal en financieel aan het kruis nagelen voor diens systematische ondermijning van de rechtsstaat. Maar precies zo’n strafexpeditie wil EU-voorzitter Charles Michel vermijden. Net als bondskanselier Angela Merkel, die geen knallende ruzie wenst op haar allerlaatste (107de) EU-top.
Tot besluiten zal de discussie niet leiden want Europese leiders nemen elkaar niet graag de maat. Dat dat in de zomer wel gebeurde – de Hongaarse premier Viktor Orbán werd scherp aangesproken op diens omstreden lgbt+-wetten – was de spreekwoordelijke uitzondering op de regel. Nederlands premier Mark Ruttes torpedo destijds (“Viktor, waarom blijf je nog in de EU?”) zal hij naar verwachting niet herladen voor zijn Poolse collega Morawiecki. Niet alleen uit beleefdheid, ook omdat de bolwassing van Orbán niets heeft veranderd aan diens omstreden wetten.
Hoe wordt in de EU gereageerd?
Felle reactie blijft voorlopig uit. Voor de buitenwereld is het tamelijk bizar, zo niet onverteerbaar. Al jaren kijkt de EU toe hoe de Poolse regering (net als de Hongaarse) de onafhankelijke rechtspraak en vrije media de nek omdraait.
Maar zelfs de huidige bom onder het fundament van de EU – zonder uniforme naleving van de EU-wetten rafelt de Unie uiteen – stond tot gisteren niet op de agenda van de EU-top. Pas na druk van enkele lidstaten zal ‘de rechtsstaat’ alsnog ter sprake komen, schrijft EU-voorzitter Charles Michel in zijn uitnodigingsbrief aan de leiders. De naam Polen wordt gemeden.
Michel voelt de politieke druk, mede door de verdeeldheid binnen de EU. Hij weet dat een tirade tegen Morawiecki de vijandigheid vergroot zonder het probleem, de aantasting van de rechtsstaat, te verkleinen. Daarbij kan Morawiecki rekenen op steun van zijn Hongaarse, Sloveense, Slovaakse en Tsjechische collega’s. Hoe harder de EU tegen hen aantrapt, hoe populairder ze thuis worden.
Daartegenover staan maar een paar leiders die bereid zijn hun Poolse collega op zijn acties aan te spreken. De Nederlandse premier Rutte wordt gezien als de voorman van deze rechtsstaatclub. Hij kan rekenen op bijval van zijn Belgische, Zweedse en Finse collega’s. Maar bij de grote lidstaten is er minder animo om Polen aan te pakken.
De Italiaanse premier Mario Draghi houdt zich op de vlakte. De Franse president Emmanuel Macron hamert op het belang van de rechtsstaat en EU-recht maar vooralsnog komt er geen krijgslustige taal uit Parijs. In Berlijn zet de kabinetsformatie gevoelige standpunten in de ijskast. Vertrekkend kanselier Merkel was vorige week niettemin helder: ze wil een dialoog, geen kruisiging. Daarmee is Merkel consistent. Voor haar en Duitsland weegt het bijeenhouden van de EU zwaarder dan strikte naleving van de regels.
Welke mogelijkheden zijn er?
Hoe verdeeld en omfloerst de discussie tussen de leiders ook zal zijn, ze is van belang voor Commissievoorzitter Von der Leyen die ook aan tafel zit. De Commissie moet eventuele sancties tegen Polen in gang zetten en wil weten op hoeveel steun die kunnen rekenen in de hoofdsteden.
Von der Leyen somde in het Europees Parlement haar wapenarsenaal al op: Polen opnieuw voor het Europees Hof slepen, de geldkraan afknijpen en hernieuwde inzet op het ‘nucleaire’ artikel 7 om Polen zijn stemrecht in de EU te ontnemen. De tweede sanctie is de snelste, effectiefste en voor de Polen zwaarste: voor Warschau staat de komende jaren ruim 125 miljard euro aan EU-subsidie klaar.
Steun uit de lidstaten is cruciaal. Voor het stopzetten van EU-geld is een ruime meerderheid nodig, Warschau het stemrecht ontnemen vereist unanimiteit (minus Polen). Het Europees Parlement kondigde gisteren aan de Commissie voor de rechter te slepen als die niet snel tegen Polen in actie komt.
Wat kan Polen doen?
Polen kan uit wraak de EU-machinerie traineren, zeker als het genoeg medestanders heeft. Warschau eiste gisteren al een afzwakking van de groene plannen. En het simpelweg overstemmen van dwarsliggende lidstaten is een riskante zaak, zoals het drama met het herplaatsen van asielzoekers (effectief gesaboteerd door Oost-Europese lidstaten) heeft geleerd.