Bever aan het kruis: waarom het troeteldier van de Ardennen opgejaagd wild is geworden

Iedere ochtend wandelt Philippe Brusten (65) vanuit zijn woning aan de kerk van Esneux het bos in, op zoek naar sporen die de bevers die nacht hebben achtergelaten. “Sinds ik er enkele jaren geleden tijdens het vissen eentje zag, ben ik bezeten door bevers”, zegt de gepensioneerde fysicaleraar. “Hoe ze het landschap naar hun wensen kunnen beïnvloeden: het is magisch.”

Op een van zijn vaste routes, waar de Ourthe vlak voor de brug in het centrum van het dorp een bocht maakt, deed een andere wandelaar vorige zaterdag een macabere ontdekking. Tegen de stam van een jong boompje was een bever gespijkerd. “Een droevig gezicht”, zegt Philippe Brusten. “Aan de grootte te zien, moet het een jong dier geweest zijn. Ik gok dat hij maximaal twee jaar oud is geworden.”

Volgens Brusten is het slachtoffer allicht een van de jongen van de beverfamilie die op het eilandje in het midden van de Ourthe woont waar ook de Japanse duizendknoop welig tiert. De bevers zijn er de afgelopen dagen erg actief geweest. Aan de Ravel d’Ourthe, een jaagpad langs de rivier, wijst hij naar afgeknaagde bomen die als potloden in het landschap steken.

Op de houten plaat waarop het diertje met zijn voorpootjes genageld was, stond ook een boodschap: ‘Wij zijn de schade die bevers overal en in onze tuinen aanrichten beu. De bevers hebben mensen gedood met de overstromingen. Bevers hebben duizenden bomen gekapt die zijn weggespoeld door de overstromingen. Deze bomen veroorzaakten dammen die vervolgens tsunami’s veroorzaakten of huizen raakten die instortten en doden veroorzaakten. We moeten deze plaag uitroeien’.

Dat de bever de overstromingen van juli veroorzaakt heeft, is volgens experts uitgesloten. “Er is toen een hoeveelheid neerslag gevallen die gemiddeld maar om de vierhonderd jaar voorkomt. Er was zoveel water dat er niet aan te ontkomen viel. Bevers hebben daar niets mee te maken”, zegt Jan Nyssen, fysisch geograaf aan de Universiteit Gent, die ook onderzoek deed naar beverdammen over de Ourthe. Daarvoor vergeleek hij de debieten van een aantal bekkens in de Ardennen. “Gemiddeld genomen was er een afname van de pieken sinds de komst van de bever. Uit ons onderzoek konden we het tegenovergestelde besluiten: dammen van bevers verminderen het risico op overstromingen.”

Eenvoudige oplossingen

In Esneux zelf bouwen bevers geen dammen over de Ourthe, omdat de rivier daar te diep is. Dammen worden alleen in ondiep water gebouwd. “Het klopt wel dat ze bomen omgooien, maar die waren niet het probleem”, zegt natuurgids Luc Humblet (58) die ons samen met Philippe Brusten rondleidt. “De meubelen, de auto’s, de caravans die werden meegesleurd. Dat was veel erger.”

Esneux, een dorp met 12.000 inwoners, werd zwaar getroffen bij de overstromingen in juli. Er vielen vier dodelijke slachtoffers; één persoon is nog altijd vermist. Ook de materiële schade was enorm. “Twaalf procent van onze inwoners werd getroffen door ernstige materiële schade”, zegt burgemeester Laura Iker (MR). “Vijfhonderd mensen werden dakloos. Dat cijfer fluctueert, omdat sommige mensen pas op een later moment, bijvoorbeeld met het koude weer, beseffen dat ze niet in hun vochtige woning kunnen blijven.”

Huizen aan de Ourthe liepen onder, maar ook de twee campings waar in totaal 180 mensen permanent woonden, spoelden weg. Philippe Brusten vermoedt dat de dader van de beverkruisiging weleens een van de voormalige bewoners van een camping zou kunnen zijn. De gemeente wilde al langer af van die permanente verblijfplaatsen. De campings werden gedoogd, maar na de overstromingen zullen ze niet meer worden heropgebouwd. “Daarover bestaat veel onbegrip”, aldus Brusten. “Ik vermoed dat sommige campingbewoners een zondebok hebben gezocht.”

De bever heeft nog meer vijanden. Ook de bewoners van de huizen aan de Ourthe zien de knaagdieren niet graag komen: soms dreigen afgeknaagde bomen op huizen te vallen of worden tuinen helemaal vernield. Twee jaar geleden werden de jonge boompjes bij kruidenierswinkel Epi-centre, vlak tegenover de plaats waar het dode beverjong gevonden werd, kapotgebeten. “Wij hebben toen een poort geplaatst”, zegt Isabelle Jardon. “Er zijn heel eenvoudige oplossingen om in eenheid met de natuur te leven.”

Sinds de poort haar huis afschermt van de straat, heeft ze geen knagende indringers meer gezien. Maar tijdens de overstromingen in juli liep wel de benedenverdieping onder. Jardon, haar man en hun kinderen zaten 24 uur vast op de eerste verdieping voordat ze werden gered.

Getraumatiseerd

Inmiddels is hun huis weer bewoonbaar. “Maar het was heftig”, vertelt ze. “Veel buren zijn getraumatiseerd door de overstroming. Als er zoiets emotioneels gebeurt, zoeken mensen een schuldige.”

Ook voor vissers kunnen bevers vervelend zijn. Op de derde zaterdag van maart breken er ieder jaar beverdammen in Wallonië. Die dag wordt de forel uitgezet, en zonder dammen kan die vis zich sneller verspreiden. In 2019 betrapte Philippe in het gemeentepark, Le Parc du Mary, enkele vissers die de burcht van een beverfamilie aan het vernielen waren. “Ze beweerden dat ze niet konden vissen door de takken in het water”, zegt Philippe Brusten. “Ik heb meteen de politie gewaarschuwd die hen op het matje heeft geroepen. Bevers, hun burchten én dammen zijn strikt beschermd.”

Het kadaver van de dode bever werd naar de Universiteit van Luik gebracht voor een autopsie. Daar bleek, zo schreef La Meuse, dat het dier niet door een kogel is gedood. Er blijven twee hypotheses open: ofwel is de bever gevangen in een kooi – volgens Philippe Brusten is dat met enkele appels erin als lokmiddel een koud kunstje – en daarna opgehangen, ofwel werd het dier dood gevonden.

“Dat maakt het niet minder erg”, zegt de burgemeester die spreekt over een barbaarse daad. En niet minder strafbaar, want ook het transport van bevers is verboden.

De politie heeft de camerabeelden opgevraagd en het onderzoek loopt. Mogelijk was de dader niet aan zijn proefstuk toe, want het is niet de eerste keer dat bevers gedood worden in de regio. In april 2017 werd een bever gekruisigd en vastgebonden aan het hek van een woning in Breuvanne, in de provincie Luxemburg.

IJzerdraad door de staart

In Houffalize, een toeristische trekpleister in de Ardennen, werden eerder dit jaar twee bevers opgehangen met ijzerdraad die door een gat in hun staart was getrokken. Uit de autopsie bleek dat de dieren waren geschoten. De daders zijn nooit gevonden. Volgens Jorn Van Den Bogaert, natuurgids in Houffalize en voorzitter van de beverwerkgroep, gaat het waarschijnlijk om jagers. “In deze regio staat de jagerij erg sterk. De lokale adel en grootgrondbezitters hebben heel veel macht, waardoor boswachters amper durven in te grijpen. De bevers zijn daar het slachtoffer van.”

De burgemeester van Houffalize, Marc Caprasse, ziet dat anders. Hij klaagt al jaren over de schade die knaagdieren aanrichten. “Elke maand moeten we minstens vijf à zes beverdammen laten afbreken, soms zijn het er zelfs tien. Dat kost niet alleen een heleboel moeite, maar telkens ook een pak centen. Gemiddeld zo’n 700 euro per dam. Om dan de volgende dag te merken dat die beestjes ’s nachts gewoon een nieuwe dam hebben gebouwd”, zei hij in een interview.

Caprasse hekelde ook de administratieve rompslomp die daarbij komt kijken. De bever en zijn dammen zijn beschermd, dus moet hij steeds toestemming vragen aan het DNF (het Département de la Nature et des Forêts, de Waalse tegenhanger van het Agentschap Natuur en Bos) om te mogen ingrijpen. De burgemeester van Houffalize wil het heft in eigen handen kunnen nemen. “Ik wil dat we zelf kunnen beslissen welke dammen we afbreken en dat we – op plaatsen met extreme overlast – zelf bevers mogen schieten.”

Allicht gebeurt dat ook nu al. Zo werden er bij een opruimactie in Pepinster onlangs vallen aangetroffen, met daarin een levende bever. Er loopt een onderzoek, maar het DNF kon geen verdere informatie geven.

Na een lange geschiedenis van fatale conflicten – in 1902 werd voor het laatst een bever gespot in ons land – waren de knaagdieren jarenlang verdwenen. Behalve watervervuiling en de teloorgang van geschikte leefgebieden was de jacht de belangrijkste oorzaak van de quasi-uitroeiing van de Europese bever. Jagers waren geïnteresseerd in bont, vlees, en bevergeil (castoreum) waarmee ze hun territorium afbakenen.

Eind vorige eeuw kwam de bever terug. Dat gebeurde voornamelijk dankzij Olivier Rubbers, een handelsingenieur die natuurgids werd en op eigen houtje 101 bevers uit het Duitse Beieren haalde die hij een nieuwe thuis gaf in de Ardennen.

Rubbers was een van de grote voortrekkers van de herintroductie van bevers in ons land. Hij maakte er nooit een geheim van dat hij de bevers naar het Maas-bekken haalde. In 2003 klaagden verschillende burgerlijke partijen hem aan voor de overlast die de oprukkende beverpopulatie veroorzaakte: een groep particulieren en het Waals Gewest eisten samen 375.000 euro van Rubbers. In dat bedrag was onder meer het loon opgenomen van een ambtenaar die rond bevers werkt, maar bijvoorbeeld ook het bedrag dat de herstelling van een vijver van een van de klagers had gekost.

Bevers in Vlaanderen

Olivier Rubbers werd door drie rechtbanken veroordeeld. Een eerste keer in Dinant, ook in beroep kreeg de natuurgids ongelijk. Maar Rubbers stapte naar het Hof van Cassatie en de hoogste rechtbank vernietigde het arrest waarna het hof van Bergen nogmaals over de zaak oordeelde. Hij moest uiteindelijk 2.500 euro betalen, waarvan vier vijfde met uitstel. “Maar ik heb ook die 500 euro nooit betaald, en inmiddels is de zaak verjaard”, zegt Rubbers.

Voor natuurliefhebbers is Olivier Rubbers een nationale held. “Niemand heeft in ons land zoveel betekend voor natuurontwikkeling als Olivier Rubbers”, zegt Jan Loos van natuurvereniging Landschap vzw. “Waar de bever komt, ontstaan moerasgebieden die kikkers, vissen, maar dus ook ijsvogels en reigers aantrekken.”

Overigens herhaalde Rubbers enkele jaren later zijn stunt: in 2003 liet hij 40 bevers los in de Dijlestreek, nog voor de Vlaamse overheid op basis van een haalbaarheidsstudie kon beslissen om al dan niet een officiële introductie voor te bereiden. Op klaarlichte dag werden er in de valleien van de Dijle en de Laan in Huldenberg en Overijse bevers losgelaten. “Maar in Vlaanderen werd nooit een procedure tegen mij opgestart. Dat komt omdat er ambtenaren betrokken waren bij de uitzet”, zegt Olivier Rubbers.

Jorn Van Den Bogaert, die toen nog bij Natuur en Bos werkte, hielp Olivier Rubbers om de bevers naar Vlaanderen te brengen. Dat bracht Dirk Draulans aan het licht in een artikel in Knack, wat Jorn Van Den Bogaert zijn job kostte.

Die wil er liever niet meer op terugkomen. “Er zijn hier in Wallonië jagers die geloven dat Jan Loos wolven naar ons land brengt in een witte camionette”, zegt hij. “Ik wil dat soort theorieën niet aanwakkeren. Wolven rukken overal op in Europa, net als de bevers. Dat hebben wij jaren geleden al gezegd, maar niemand wilde het toen geloven. Ook de bevers zouden hoe dan ook gekomen zijn, alleen trager. Nederland introduceerde ook bevers die via de Maas naar België zouden zwemmen.”

Paar duizend

Hoeveel bevers er vandaag in ons land zijn, is niet zo duidelijk. Jan Loos zegt dat het er zeker meer dan 1.000 zijn. Volgens Jorn Van Den Bogaert zitten er minstens 2.000 in Wallonië, en meer dan 450 in Vlaanderen. Het DNF spreekt over 3.200 tot 3.500 dieren in Wallonië. Natuurliefhebbers gaan ervan uit dat de populatie niet zal blijven groeien, omdat de bever een vrij groot territorium heeft waarin hij geen andere volwassen bevers duldt. Maar mogelijk zoekt hij minder geschikte plaatsen op waar te weinig water is of komt hij terecht op visvijvers wat ook weer voor conflict kan zorgen.

“Er kunnen er nog meer bij”, zegt Van Den Bogaert. “Een verdubbeling moet haalbaar zijn. Maar hoeveel bevers ons land maximaal aankan, durf ik niet te zeggen.”

Momenteel zitten er in Esneux een vijftal families. Je ziet heel goed waar ze hun burchten hebben gebouwd met op elkaar gestapelde, geschilde takken en boomstammen waartussen ook waterplanten zijn aangebracht. Ze liggen net in het wat diepere water, want de onderwateringang houdt hun natuurlijke vijanden op afstand.

Tijdens onze wandeling in Esneux lopen we geen bevers tegen het lijf. “Kleine kans dat je ze in deze tijd van het jaar overdag ziet”, zegt Luc Humblet, die liefst ’s nachts op pad gaat om bevers te spotten.

Als ze wel opduiken overdag, is niet iedereen daar blij mee. Philippe Brusten werd een keer opgeroepen om te komen helpen toen een buurvrouw een bever niet uit haar tuin kreeg. “Vaak zijn er eenvoudige oplossingen om de bever weg te houden, zoals een trapje beveiligen of een inkom versperren. Ik help ook vaak om geknaagde bomen te beveiligen met kippengaas. Voor wie het wil, is het heel makkelijk om samen te leven met bevers”, zegt hij.

“Eigenlijk ontstaan er alleen problemen als de bever komt waar de mens niet had mogen zijn”, zegt Jan Loos. “Moeten de oevers van de Ourthe echt vol grind worden gekapt om er caravans neer te kunnen zetten? Moet Verviers volgebouwd worden tot pal aan de Vesder? Daar kan de bever toch niets aan doen?”

“Het is altijd hetzelfde liedje”, vervolgt Loos. “We willen allemaal graag wild spotten tijdens een wandeling in Achouffe, met liefst een proeverij nadien. Maar als een wolf een schaap doodbijt of er een bever in onze tuin komt, moet het wild weg.”

Jan Nyssen nuanceert. “Op kleine schaal kunnen er wel degelijk problemen ontstaan door beverdammen, of door omvallende bomen”, zegt de geograaf die vermoedt dat het conflict tussen mens en bever ook in Vlaanderen nog zal toenemen. “Vlaanderen is vlakker, dichter bevolkt en meer verhard dan Wallonië. Als je weet dat het water een halve meter tot een meter kan stijgen op plaatsen waar de bever zit, zal dat ook bij ons steeds vaker voor conflicten zorgen als de bever blijft oprukken.”

In Limburg was er al verschillende keren overlast. Eind vorig jaar liet het stadsbestuur van Dilsen-Stokkem een grote opruimactie uitvoeren in het natuurgebied Negenoord waar bevers in een aantal maanden tijd ruim 550 bomen hadden laten omvallen langs de oever van de Oude Maas. Eind januari moest de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) een gracht graven in Opoeteren (Maaseik) omdat de Bosbeek door een beverdam begon te overstromen.

Kunnen we iets leren van de bever? Jan Loos knikt enthousiast. “Bevers zijn wateringenieurs bij uitstek. Als die ambtenaren aan de stuwmeren even slim zouden zijn, hadden de overstromingen in Wallonië nooit dezelfde impact gehad. Hopelijk kunnen we ook lessen trekken uit die watersnood en een stukje natuur teruggeven die wij hebben afgenomen.”