‘De reactie op omikron is wraakroepend’: de landen die de wereld waarschuwden, worden als paria’s behandeld

“Ik was woedend”, zegt Brecht Ingelbeen. De epidemioloog aan het Instituut voor Tropische Geneeskunde in Antwerpen met ervaring in onder meer Mozambique en de Democratische Republiek Congo heeft weinig begrip voor de inderhaast afgekondigde reisverboden vanuit tal van Afrikaanse landen als reactie op de ontdekking van de omikronvariant in Zuid-Afrika. “Het heeft nauwelijks effect en treft een al kwetsbare bevolking disproportioneel.”

Het is niet de enige manier waarop de landen waar omikron is aangetroffen worden benadeeld. “Als blijkt dat door omikron aangepaste vaccins nodig zijn, zullen deze landen opnieuw achteraan in de rij staan”, zegt Els Torreele, die aan University College London medische innovatie en de toegang tot geneesmiddelen bestudeert. Ze werkte mee aan een recent WHO-rapport dat - nog maar eens - pleitte voor een rechtvaardige toegang tot vaccins en andere essentiële middelen in de strijd tegen de pandemie. 

De Amerikaanse president Joe Biden herhaalde als reactie op de ontdekking van omikron zijn eerdere pleidooi om de patenten op vaccins op te heffen. “De nieuwe variant illustreert dat deze pandemie pas over zal zijn als de hele wereld is gevaccineerd”, zegt Biden, die opriep daar snel werk van te maken.

De ontdekking van de omikronvariant geeft het pleidooi om de patenten op vaccins op te heffen nieuwe zuurstof. Terecht?

Torreele: “Het zou te simpel zijn om te zeggen dat we deze variant niet hadden gehad als iedereen in zuidelijk Afrika gevaccineerd was geweest, zeker omdat we nog niet precies weten hoe en waar hij precies is ontstaan. Maar je kunt wel stellen dat de kans op het ontstaan ervan kleiner was geweest bij een eerlijker verdeling van de vaccins. Vaccins helpen om de transmissie van het virus te beperken - al doen ze dat minder goed dan verhoopt - en verkleinen zo de kans op mutaties. In die zin is het een goede illustratie van het principe dat we pas veilig zijn als iedereen veilig is.”

Kan een hoge vaccinatiegraad ook geen druk op het virus zetten om te muteren om aan die immuniteit te ontsnappen?

Ingelbeen: “Theoretisch is dat een risico. Een virus dat aan de met vaccins opgewekte immuniteit weet te ontsnappen, zou een evolutionair voordeel hebben. In de praktijk wijst niets er tot nu toe op dat varianten daar hun voordeel mee deden. De varianten die wereldwijd circuleerden ontstonden voor er met vaccineren was gestart, en op plekken met veel viruscirculatie. Er lijkt vooralsnog geen link te zijn tussen frequenter muteren en een hogere vaccinatiegraad. We weten wel dat vaccinatie de viruscirculatie afremt, dus dat blijft de betere optie. Daarmee is niet gezegd dat er bij een wereldwijd hoge vaccinatiegraad geen varianten meer kunnen ontstaan.”

Wat weten we inmiddels over de oorsprong van omikron?

Ingelbeen: “Er is nog veel onzekerheid. De nieuwe variant is geen nauwe verwant van de dominante deltavariant. De verschillen komen overeen met ongeveer een maand muteren. Er zijn drie hypotheses. Eén piste is dat het virus lange tijd onder de radar heeft kunnen circuleren en muteren, mogelijk in een land met een minder goed surveillancesysteem dan Zuid-Afrika. 

“Of het virus heeft lang gecirculeerd in het lichaam van een patiënt met een verzwakt immuunsysteem, zoals een hiv-patiënt. In dat geval is de link met de vaccinatiekloof minder eenduidig. De lang aanslepende strijd met een verzwakt immuunsysteem zou dan hebben geleid tot de opstapeling van mutaties om immuniteit te omzeilen. Recent onderzoek uit Zuid-Afrika en aan de Universiteit Gent vond in overleden en met Covid-19 besmette hiv-patiënten mutaties die je ook ziet bij de zorgwekkende virusvarianten. 

“Een derde, volgens mij minder waarschijnlijke mogelijkheid, is dat het virus zich in een dierlijke gastheer heeft ontwikkeld en dan opnieuw de sprong naar de mens heeft gemaakt.”

Omikron rukt in Zuid-Afrika snel op, maar de situatie is er anders dan hier bij ons. Wat leert ons dat?

Ingelbeen: “Vrijwel de hele bevolking is er blootgesteld aan de deltavariant, en heeft dus een natuurlijke immuniteit tegen delta ontwikkeld. Dat creëert ruimte voor een variant die die immuniteit weet te omzeilen. De pandemie bevindt er zich wel in een andere fase dan bij ons: het aantal gevallen was er tot voor kort beperkt, en dalend.

“Bij ons gaat de deltavariant nog volop rond, en ligt de vaccinatiegraad veel hoger dan in Zuid-Afrika, waar slechts een kwart van de bevolking gevaccineerd is. Het is de vraag of omikron zich in die context hetzelfde zal gedragen.”

Waarom zou dat niet zo zijn?

Ingelbeen: “De overeenkomsten en verschillen tussen een natuurlijke en een via vaccinatie opgebouwde immuniteit zijn nog niet zo goed begrepen. Dat kan een effect hebben. Al verwacht ik dat we binnen enkele weken in Europa dezelfde opmars zullen zien.”

Heel wat landen sloten meteen de grenzen voor inwoners van verschillende landen uit zuidelijk Afrika in een poging de import van het virus tegen te gaan. Begrijpelijk?

Torreele: “Het was paniekvoetbal. Op vrijdag werden KLM-vluchten uit Zuid-Afrika geblokkeerd bij aankomst. Een zestigtal passagiers aan boord  testte positief en een vijftiental bleek achteraf besmet met omikron. Die mensen zijn in quarantaine geplaatst, maar de rest van de passagiers heeft men blijkbaar gewoon naar huis laten gaan. Na wat volgens een verslag van een aanwezig journalist van The New York Times echt een superspreading event moet zijn geweest, waarbij die mensen in chaotische omstandigheden lang dicht op elkaar zaten. En zo waren er de voorbije weken tientallen vluchten. Je kunt zo’n virus niet buitenhouden.”

Ingelbeen: “Zijn de passagiers van die recente vluchten gecontacteerd en opgevolgd? Als je dat niet doet, wat voor zin heeft zo’n vliegverbod dan? Ik was woedend toen ik het hoorde. Er zijn veel minder ingrijpende en effectievere opties, zoals mensen in quarantaine zetten en testen. Ik vind die reactie wraakroepend. Een externe vijand buitensluiten is voor beleidsmakers aantrekkelijk. Maar je vertraagt de boel hooguit een beetje - zonder dat we een plan hebben om iets met de gewonnen tijd te doen - en je hebt een enorme impact op een hele regio.”

Wetenschappers riepen al op om ervoor te zorgen dat hun Afrikaanse collega’s die aan de alarmbel trokken zich dat niet zouden beklagen.

Ingelbeen: “Het zet in elk geval niet aan tot transparantie. Waarom zou een Afrikaans land een goed surveillancesysteem op poten zetten? Je schiet er enkel jezelf mee in de voet.

“De Zuid-Afrikaanse onderzoekers kampen nu met een tekort aan reagentia en andere middelen die ze nodig hebben om diagnoses te stellen en onderzoek te doen, simpelweg omdat er geen vluchten meer zijn om dat materiaal te transporteren. Ik denk dat landen hierdoor wel twee keer zullen nadenken voor ze zo transparant zijn.”

Een van de Zuid-Afrikaanse onderzoekers riep de internationale gemeenschap openlijk op tot solidariteit en steun. Wat kunnen wij doen?

Torreele: “Die landen hebben nood aan financiële middelen om hun bevolking te ondersteunen. Maatregelen om de verspreiding van het virus te beperken hakken er in een samenleving met een belangrijke informele economie nog veel zwaarder in dan bij ons.

“Daarnaast is niet alleen een eerlijke toegang tot vaccins belangrijk, maar ook tot testen en medicijnen. Een combinatie van snel testen en behandelen zou een enorme impact kunnen hebben. Dat is de Afrikaanse context, met een gemiddeld jongere bevolking, misschien zelfs nuttiger dan een massale vaccinatiecampagne. Maar nu de eerste geneesmiddelen op de markt komen zie je - opnieuw - dat rijke landen die massaal opkopen.”

Ingelbeen: “Als aangepaste vaccins tegen omikron nodig blijken, zullen die ook eerst bij ons terechtkomen. Ze worden namelijk ontwikkeld als boostershot, voor wie al twee prikken kreeg. Wanneer het onderzoek daarvan uitgaat, zal minder duidelijk zijn wat hun effect kan zijn in landen waar nog niemand een prik kreeg.”

Torreele: “Het is toch wel bijzonder cynisch. Afrikaanse wetenschappers delen genetische informatie over omikron met de wereld. Waarop bedrijven hun gepatenteerde vaccins zouden aanpassen en opnieuw verkopen aan wie het meest biedt. Waardoor de Afrikaanse bevolking wellicht opnieuw achteraan in de rij staat. Daarom is het opheffen van die patenten een principiële kwestie.”

Het argument van de farmaceutische industrie is dat dat het probleem niet oplost, want je moet ook de capaciteit hebben om die vaccins te maken.

Torreele: “Dat is inderdaad al ruim een jaar een belangrijk tegenargument. Waren we een jaar geleden aan het uitbouwen van die capaciteit begonnen, dan was ze er nu al geweest. De WHO is in Zuid-Afrika begonnen met de oprichting van een mRNA-productiefaciliteit. Dat zou snel kunnen als Pfizer en Moderna hun expertise zouden delen, maar die weigeren dat, zodat men van nul moet beginnen.”

Intussen schuiven wij al aan voor onze derde prik.

Ingelbeen: “Terwijl het bewijs voor het nut daarvan om de pandemie onder controle te houden minder sterk is dan voor de eerste vaccinatiecampagne, en het advies van de WHO nog steeds is om dosissen voor te behouden voor kwetsbare groepen elders. Ik schrok er zelf van dat in Zuid-Afrika bijvoorbeeld nog niet eens alle gezondheidswerkers de kans hebben gekregen om zich te laten vaccineren.”

Is de keuze tussen een derde prik hier, of een eerste prik elders, geen kunstmatig probleem?

Ingelbeen: “Natuurlijk, want het is een gevolg van een met patenten kunstmatig gecreëerde schaarste.”

Je zou het cynisch kunnen vinden dat we nu omikron als breekijzer nodig hebben om ons eigenbelang te onderstrepen in wat fundamenteel een morele kwestie is.

Torreele: “Precies. Patenten zijn geen onaantastbaar recht. Ze zijn een beleidsinstrument om innovatie in het maatschappelijk belang te stimuleren. Dat volledig in handen laten van bedrijven die in de eerste plaats tot doel hebben hun winst te maximaliseren, is geen goed idee. Wat het beste is voor de aandeelhouders, is niet noodzakelijk het beste voor de samenleving.

“Volgens sommige prognoses zal Pfizer in 2021 en 2022 ruim 100 miljard dollar inkomsten uit zijn vaccins en covidgeneesmiddelen halen. Pfizers coronavaccin zou een van de beste verkochte medische producten ooit kunnen worden, en dat tegen een voor vaccins uitzonderlijk hoge prijs per dosis. Dat is profiteren van een pandemie.”

Hoe moet het volgens u dan anders?

Torreele: “De politiek zou de farmasector sterker moet reguleren. Overheden moeten strenger toezien op de meerwaarde van wat bedrijven op de markt brengen en op een eerlijke toegang tot medicijnen. Wat de farma-industrie ontwikkelt teert vaak op jarenlang onderzoek aan universiteiten, met publiek geld. Daar mag dus wel iets tegenover staan. Helaas is er nog steeds onvoldoende wil om te zeggen ‘genoeg is genoeg’, zelfs in tijden van een pandemie.”