Volgens Dibbits heeft het internationale team van wetenschappers, restauratoren en verfspecialisten ’het ontstaan van De Nachtwacht ontdekt.’ Al meekijkend over de schouder van de in Leiden geboren schilder blijkt Rembrandt toch ook een flinke twijfelkont te zijn geweest. Hij moet lang gezocht hebben naar de ideale compositie voor zijn ambitieuze schilderij van de Amsterdamse schutterij, de burgerwacht van de stad, zo laat het museum weten.

Tientallen zogenaamde pentimenti - dit zijn door de kunstenaar zelf aangebrachte aanpassingen - werden al in eerder onderzoek gevonden. Maar dankzij de nieuwste, geavanceerde beeldtechnieken zijn de restauratoren nog veel meer wijzigingen op het spoor gekomen. Zo blijkt nu dat Rembrandt in eerste instantie veren op de helm van schutter Claes van Cruijsbergen had aangebracht, waar hij later toch niet tevreden over was en ze weer overschilderde.

Derde been en extra zwaard

Bij de schutter Rombout Kemp paste hij overduidelijk de stand van de benen aan. Want de onderzoekers troffen een derde been aan onder de verflagen. Ook zijn er aanwijzingen gevonden voor een extra zwaard tussen de kapitein en de luitenant. Daarnaast had Rembrandt aanvankelijk nog veel meer speren voor ogen, die boven de mannen uit moesten steken.

Dat deze wijzigingen en ook de ondertekening nu past ontdekt zijn, heeft alles te maken met de sterk verbeterde onderzoekstechnieken. De afgelopen 2,5 jaar is De Nachtwacht minutieus in kaart gebracht, waarbij gebruik is gemaakt van hoge-resolutiefotografie, macro-röntgenfluorescentie scanning en reflectie imaging spectroscopie en zeer geavanceerde computeranalyse.

“We vermoeden altijd al dat Rembrandt een schets op het doek gemaakt moet hebben, voordat hij aan deze waanzinnig complexe compositie begon, maar dat bleef tot dusver een veronderstelling. Doordat we nu veel beter dan ooit onder het verfoppervlak kunnen kijken, hebben we nu het bewijs”, aldus Dibbits.

Grondverf met kalk

Rembrandt gebruikte voor de grof geschilderde schets bruine grondverf, die veel kalk bevat. Ook dat is nieuwe kennis, want dat de meester zijn voorstellingen op die manier voorbereidde, is nooit eerder op geen ander ander doek aangetoond. Maar daar komt nu mogelijk ook verandering in.

"Elk nieuw detail geeft ons meer inzicht in het creatieve proces dat Rembrandt doormaakte: zijn oorspronkelijk idee, zijn gedachtegangen en artistieke keuzes. Zo’n allesomvattende aanpak was een paar jaar geleden nog onmogelijk. Operatie Nachtwacht heeft een nieuwe standaard gezet voor het onderzoek naar schilderkunst. Door al deze ontdekkingen gaan we nu ook met andere ogen naar zijn overige schilderijen kijken, omdat we nu weten waar we naar moeten zoeken”, stelt Petria Noble, het hoofd van het schilderijenrestauratieatelier van het Rijksmuseum.

De deftige en rijk gedecoreerde jas van Willem van Ruytenburgh mag dan nog in uitstekende conditie verkeren, helaas heeft dit jongste onderzoek ook blootgelegd dat de verf op De Nachtwacht op sommige plekken behoorlijk sleets is geworden. Zo is bij vernisafnames in het verleden op enkele plaatsen mogelijk ook een deel van de verf opgelost. Dit is bijvoorbeeld het geval in de kleding van kapitein Frans Banninck Cocq. En in het gezicht van Jan van der Heede, de schutter links van hem, die een rood kostuum draagt. Daar zijn zelfs draden van het doek zichtbaar en lijkt rond zijn vlekkerige neus zelfs ’uitslag’ te zitten.

Hondje slachtoffer van slijtage

Het grootste slachtoffer van slijtage is toch het bekende hondje, rechtsonder op het iconische schilderij uit 1642. Aan het begin van Operatie Nachtwacht werd nog aangenomen dat de witte waas op het hondje werd veroorzaakt door kristalvorming in de verf. Inmiddels is bekend geworden dat op die plek, door slijtage, de nieuw ontdekte onderschildering zichtbaar is. "De contouren van de hond zijn daardoor nu veel lichter dan hoe Rembrandt de hond moet hebben bedoeld”, zegt Noble.

Vanaf 18 januari wordt begonnen met het opnieuw opspannen van het doek van De Nachtwacht. Dit is nodig, omdat het schilderij zogenaamde deformaties heeft. Deze ’golven’ in het doek zijn met name in de linkerbovenhoek zichtbaar. Ze zijn aan het begin van deze eeuw, tijdens de renovatie van het hoofdgebouw, toen het meesterwerk noodgedwongen in de Philipsvleugel werd tentoongesteld. De grote schommelingen in het klimaat van de tentoonstellingszalen daar hebben deze misvorming veroorzaakt. Deze ingreep gaat zeker twee tot drie maanden duren.

Of er later nog meer restauratiebehandelingen moeten worden uitgevoerd, wordt stap voor stap bekeken en bepaald. Feit is dat aan sommige beschadigingen niets meer is te doen. Zo weten we dat sommige verfsoorten die Rembrandt gebruikte vroeger veel meer kleurintensiteit hadden. Zo waren de delen waar hij het pigment smalt (kobaltblauw) gebruikte oorspronkelijk veel blauwer. "Die verkleuring is echter het gevolg van een natuurlijk degradatieproces en helaas onomkeerbaar.”