‘Een wolk die boven Vlaanderen hangt en waaruit gif neerdaalt op de natuur’: regering buigt zich over cruciaal stikstofdossier

Wat is er aan de hand?

N, daar begint het mee. N is het symbool voor het chemische element stikstof. Eigenlijk is er niets mis met stikstof. Meer zelfs: het is een onmisbare bouwsteen voor het leven op aarde. Het zit overal: in de lucht, in de grond en in het water. Meestal als onschuldig gas (N₂), maar soms ook in de vorm van stikstofoxiden (NO_x) en ammoniak (NH₃). Die zijn helaas niet zo onschuldig.

Te veel van dit soort stikstof is schadelijk voor de natuur. En hier stelt zich het probleem: onze auto’s en industrie stoten al vele jaren stikstofoxiden uit. Ons vee zorgt dan weer massaal voor ammoniak, door verdamping uit mest. De Vlaamse natuur verdrinkt stilaan in stikstof.

Is de toestand zo ernstig?

Rond de eeuwwisseling heeft Vlaanderen 47 Natura 2000-gebieden afgebakend. Dat zijn natuurgebieden waarvan Europa eist dat de overheid ervoor zorgt dat dieren en planten er duurzaam kunnen overleven. In het jargon: een gunstige staat van instandhouding.

Vlaanderen voldoet hier niet aan. In de verste verte niet. Meer dan driekwart van onze beschermde natuurgebieden verkeert momenteel in een ‘zeer ongunstige staat van instandhouding’ (38 van de 47). Vier gebieden verkeren in een ‘matig ongunstige staat’. Vijf natuurgebieden zijn gezond. De Europese Commissie eist dat dit wordt rechtgetrokken. Ten laatste tegen het midden van de eeuw.

Is de slechte toestand van onze natuurgebieden ook te wijten aan stikstof?

Klimaatopwarming is een boosdoener, zoals iedereen intussen weet. Maar ook de overdaad aan stikstof is nefast. Vele duizenden dier- en plantensoorten die in Vlaanderen leven, hebben zich altijd prima gevoeld in een landschap met weinig stikstof. Nu is dat niet langer het geval. Zeker in heide en duinen, maar ook in loofbossen en rond het water zorgt dit voor problemen.

Volgens Natuurpunt kan je het stikstofprobleem nog het best zien als een wolk die boven Vlaanderen hangt waaruit gif neerdaalt op de natuur. Bomen zullen niet meteen omvallen, dieren vallen niet massaal dood en rivieren drogen niet ineens op. Zo werkt het alleen in Hollywood. Een overschot aan stikstof versmacht juist de natuur. Traag maar gestaag wordt een ecosysteem aangetast. Wat overblijft, is eentonige ‘lege’ natuur waar alleen nog dier- en plantensoorten overleven die veel stikstof verdragen.

Zijn er concrete voorbeelden van de teloorgang van stikstofgevoelige planten- en diersoorten?

Een heleboel. Bramen en netels, plantensoorten die gek zijn op stikstof, overwoekeren de bosgrond waardoor voorjaarsbloeiers geen kans krijgen. Bomen verzwakken omdat schimmels, die de watertoevoer garanderen bij droog weer, het moeilijk hebben. De paarse heide kleurt bruin omdat het (erg brandbare) pijpenstrootje de boel overneemt..

Wat betreft de bloemetjes en de bijtjes: tussen de zogenaamde stikstofminnende planten vinden we weinig bloemen terug. En dat heeft een impact op insecten zoals bijen. Aan planten zoals grassen, kleefkruid en ridderzuring, die wel stikstofminnend zijn, hebben ze niet veel. In Nederland stelde de ngo Vlinderstichting vast dat het nectaraanbod tussen 1994 en 2008 met een derde daalde.

Ondervindt onze gezondheid hinder?

Meer dan u wellicht denkt. Stikstof speelt een hoofdrol in de vorming van fijnstof in de lucht: 38 procent van het fijnstof is gelinkt aan stikstof. Het draagt bij aan het ontstaan van ozon, dat schadelijk is bij het inademen. Sinds kort is ook duidelijk dat stikstof an sich ook nadelige gevolgen heeft. Onderzoek in 194 landen, dat twee jaar geleden is verschenen in het vakblad The Lancet, leert dat 20 procent van de astmaklachten bij kinderen verband houdt met stikstofdioxide (NO₂), dat onder meer bij de verbranding van diesel vrijkomt.

De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) heeft dit najaar de normen voor stikstofdioxide in de lucht van 40 microgram per kubieke meter naar 10 verlaagd. Die aanpassing liegt er niet om. In ons land voldoet alleen het gebied onder Samber en Maas aan deze norm. In Brussel en andere grootsteden zitten we tegen 40 microgram aan. De Europese norm staat voorlopig wel nog op 40 microgram.

Wat doet de politiek?

Lange tijd is er beslist om niet te beslissen. Opeenvolgende Vlaamse regeringen hebben het gevoelige dossier voor zich uitgeschoven. Al in 1999 werd Vlaanderen een eerste keer op de vingers getikt voor zijn stikstofuitstoot en het gebrek aan scherpe regelgeving. Datzelfde jaar werd Vlaanderen omschreven als ‘de ongekroonde stikstofkoning van Europa’, in een rapport van de eigen administratie. Boeren, industriëlen en automobilisten zijn echter grote kiezersgroepen waar politici rekening mee moeten houden.

Wat dit dossier lastig maakt, is dat er voor het stikstofprobleem geen pasklare oplossingen zijn. Er bestaat (dure) technologie om de uitstoot door het verkeer, de industrie en de landbouw terug te dringen. Maar zowat alle specialisten zijn het erover eens dat dit niet volstaat om een fundamenteel verschil te maken. Daar zijn harde keuzes voor nodig. Zeker in de landbouw.

Wat is het aandeel van de landbouw in de stikstofproblematiek?

Bijna de helft van al het stikstof dat in de Vlaamse natuur neerslaat, komt van bij de boeren. En wanneer je geen rekening houdt met stikstof dat door de wind vanuit de buurlanden wordt meegevoerd, ligt hun aandeel nog een stuk hoger. 78 procent van de binnenlandse stikstofneerslag is afkomstig van de landbouwsector. Het verkeer neemt 16 procent voor zijn rekening. De industrie 4 procent.

De veestallen stoten het meest uit. Met technologie zoals luchtwassers en speciale stalvloeren kan milieuwinst geboekt worden. Onder meer omdat urine en mest gescheiden en snel afgevoerd worden. Maar het is duidelijk dat die technologie niet heiligmakend is. In Nederland wordt al langer gedocumenteerd dat er veel meer uitstoot bij vrijkomt dan op papier wordt beloofd.

Ook mest uitrijden vormt een probleem. Boeren gebruiken de uitwerpselen van koeien, varkens en kippen om grond te bemesten en de groei van gewassen te bevorderen. Die mest bevat ammoniak, wat neerslaat in de natuur en het oppervlaktewater vervuilt.

Hoe moet het nu verder?

De vorige regering, geleid door Geert Bourgeois (N-VA), heeft een poging ondernomen om met de vrijwillige uitkoop van 58 ‘rode’ landbouwbedrijven het probleem te verkleinen. Dat zijn boeren die veel stikstof dicht bij beschermde natuur uitstoten. Met 16 bedrijven is al een deal gesloten. Nog 498 ‘oranje’ landbouwbedrijven moeten hun uitstoot sterk verminderen in de komende jaren.

Dit volstaat echter niet. In zijn septemberverklaring heeft huidig minister-president Jan Jambon (N-VA) verklaard dat hij voor het einde van het jaar met een “definitieve oplossing voor het probleem van overmatig stikstof in Vlaanderen wil komen”. Hij heeft nog anderhalve week om een akkoord te sluiten. Binnen de regering wordt de laatste weken intensief onderhandeld over het dossier.

Vanwaar die haast?

Dat heeft alles te maken met het zogenaamde ‘stikstofarrest’. Het verhaal hierachter? In 2019 heeft een pluimveebedrijf uit Kortessem uitbreidingsplannen. De eigenaar wil een nieuwe stal bouwen voor 80.000 kippen. Zijn boerderij zou daarmee jaarlijks 7.000 kilo stikstof uitstoten. Voor de Vlaamse overheid is dat geen probleem, want het project voldoet aan de vergunningscriteria.

De Raad voor Vergunningsbetwistingen oordeelde hier begin dit jaar echter anders over. Volgens de rechter zal het pluimveebedrijf een nabijgelegen natuurgebied te veel schade berokkenen. De vergunning wordt vernietigd. Meteen staan ook de Vlaamse vergunningscriteria rond stikstof (het ‘PAS’) onder druk. Binnen de Vlaamse regering beseft men hoe ernstig dit is. Een Nederlands doemscenario dreigt.

Wat is er precies mis in Nederland?

Ook Nederland is op grond van Europese regelgeving verplicht om zijn natuurgebieden te beschermen. Ook daar overschrijdt de stikstofuitstoot ruim de norm. Ook in Nederland gaat het vooral om de landbouw. En net als bij ons heeft een rechter geoordeeld dat de overheid zijn taak niet naar behoren vervuld - weliswaar al begin 2019. Na de uitspraak zijn 20.000 vergunningsaanvragen on hold gezet.

De eindeloze stroom rapporten die aantonen dat een forse vermindering van de veestapel onvermijdelijk is, zorgen intussen al bijna drie jaar voor fel boerenprotest In Nederland. De partijen die sinds begin deze week een coalitie vormen, zijn van plan om miljarden euro’s te investeren in een ambitieus stikstofbeleid. Er wordt onder meer gedacht aan onteigeningen. Het Nederlands Planbureau voor Omgeving heeft deze zomer al gewaarschuwd dat te strikte normen landbouw onmogelijk kan maken in delen van het land.

Wat mogen we in Vlaanderen verwachten?

Het Vlaamse stikstofbeleid steunt momenteel op een omzendbrief van minister Zuhal Demir (N-VA). Dat is echter een tijdelijke oplossing, die tijdens het voorjaar in elkaar geknutseld als antwoord op het stikstofarrest. Een definitieve oplossing dringt zich op.

Het doel is om tegen 2030 de helft van de Natura 2000-gebieden gezond te krijgen. Hier hoort een nieuw PAS bij. Versta: een strenger boekhoudsysteem voor de stikstofuitstoot in Vlaanderen. De huidige drempel, waarbij projecten groen licht krijgen als ze niet meer dan 5 procent van de kritische stikstofdrempel van een bepaald natuurgebied uitstoten, lijkt onhoudbaar.

In de natuurgebieden die van stikstof het meeste hinder ondervinden, zullen nog bijkomende maatregelen nodig zijn om het probleem te verhelpen. Het gaat dan vooral om de Antwerpse Noorderkempen, rond het Nationaal Park Hoge Kempen in Limburg en in de Voerstreek. Daar is geld nodig voor natuurherstel en zullen grote vervuilers mogelijk de deuren moeten sluiten. Mest uitrijden in de buurt van beschermde natuur zal waarschijnlijk verboden worden. Tot op heden laat Vlaanderen dit nog toe.

In Nederland geldt sinds 2019 een snelheidsbeperking van 100 kilometer per uur op de snelwegen, om de stikstofuitstoot van het verkeer te verlagen. In Vlaanderen lijkt zo’n maatregel niet aan de orde. De milieuwinst van de maatregel is behoorlijk klein.

Dus het komt goed?

Minister-president Jambon en minister Demir willen doorzetten met het dossier. Zoveel is duidelijk. Hoe langer de regering wacht, hoe dichter bij de verkiezingen er moet beslist worden. Ook minister van Landbouw Hilde Crevits (CD&V) lijkt er zo over te denken.

Al blijft het een hypergevoelige kwestie. Economische belangen verzoenen met groene belangen in een dichtbevolkte regio als Vlaanderen is complex. Regeringspartijen N-VA en Open Vld zijn bezorgd over het investeringsklimaat voor de Vlaamse industrie. In de Antwerpse haven liggen een reeks projecten op de tekentafel met een aanzienlijke stikstofuitstoot. En CD&V blijft veel belang hechten aan de landbouwsector.

In Nederland is de christendemocratische CDA bijna al zijn krediet verloren bij de boeren door het stikstofdossier. De partij, die zich decennialang heeft opgesteld als hun belangenbehartiger, krijgt nog amper boerenstemmen. CD&V, dat in de peilingen al op een historische bodemkoers zit, wil die kant niet op. Vanuit de oppositie lonkt vooral het Vlaams Belang naar de boeren. 

En de centen?

In de Vlaamse begroting is vandaag een provisie van 100 miljoen euro voor het stikstofbeleid voorzien. Dat zal niet volstaan, beseft iedereen. 

Landbouwbedrijven uitkopen kost geld. Gemiddeld 1 miljoen euro per bedrijf. Boeren heroriënteren naar een andere job en hen ondersteunen kost ook geld. Het natuurbeleid versterken in de gebieden die daar nood aan hebben? Idem. Niet voor niets rekent Nederland in miljarden euro’s in plaats van in miljoenen. Binnen de Vlaamse regering wordt uitgegaan van een financiële inspanning van 250 à 300 miljoen per jaar. Minstens tot 2030. Wellicht tot 2050.

“Het worden zware dagen en weken”, schreef minister Demir twee weken geleden op Facebook na een eerste boerenbetoging in vijf Vlaamse steden. Maak daar gerust van: het worden zware jaren.