Spanningen over "bersiap" lopen op in Nederland: wat betekent het woord en waar komt het vandaan?
In Nederland is commotie ontstaan over de term "bersiap", een begrip dat verband houdt met een bloedige periode in Indonesië vlak na de Tweede Wereldoorlog. De curator van een nieuwe tentoonstelling over koloniale geschiedenis weert het woord omdat het volgens hem een "racistische lading" heeft, maar dat schiet in het verkeerde keelgat bij Indonesische Nederlanders en nabestaanden van kolonialen die hem voor de rechter willen dagen.
Om de betekenis van het woord "bersiap" te kennen, moeten we terug naar de laatste vier maanden van 1945 in Indonesië. Het land was jarenlang een kolonie van Nederland geweest en had net een bezetting door Japan achter de rug. "De Tweede Wereldoorlog is voorbij: Duitsland en Japan zijn verslagen", begint David Van Reybrouck het verhaal in "Nieuwe feiten" op Radio 1. Hij is de auteur van het boek "Revolusi: Indonesië en het ontstaan van de moderne wereld".
Beluister hier het volledige gesprek met David Van Reybrouck in "Nieuwe feiten" op Radio 1:
Waarom wil het Rijksmuseum het woord "bersiap" schrappen uit de tentoonstelling 'Revolusi'?
Na de Tweede Wereldoorlog heeft de Indonesische bevolking schrik dat ze opnieuw gekoloniseerd zal worden. "Veel Nederlanders zaten op dat moment in Japanse interneringskampen. Toen zij bevrijd werden, vreesden inwoners van Indonesië dat ze terug zouden keren. Indonesische jongeren riepen toen op tot strijd. Ze sloegen op telefoonpalen met metalen stokken en riepen "siap, siap, siap" wat "maak u klaar voor de strijd" betekent."
"De jongeren hebben toen hun woede bekoeld op alles wat naar Nederland neigde", gaat Van Reybrouck verder. "Indische Nederlanders kregen het het zwaarste te verduren. Dat waren vaak mensen die tot de bovenlaag behoorden, maar uit gemengde families kwamen met vaak een Indonesische moeder en Nederlandse vader."
Twee verschillende betekenissen
De schrik voor een nieuwe bezetting leidt uiteindelijk tot gruwelijke moorden. "Die explosie van geweld wordt in Nederland "bersiap" genoemd", legt Van Reybrouck uit. Maar voor de inwoners van Indonesië heeft het begrip een veel onschuldigere betekenis. "Daar betekent het gewoon "sta paraat". "Siap" is het Indonesische woord voor het Engelse "ready", "bersiap" is het werkwoord ervan."
"Die moorden vonden plaats op zeer grote schaal. Schattingen variëren van een paar duizend tot een paar tienduizend", weet Van Reybrouck. "Voor veel Indonesische Nederlanders en de nakomelingen ervan is "bersiap" echt een gruwelperiode. Het is hun Holocaust, zeg maar".
Curator steekt vuur aan de lont
Precies over dat pijnlijke hoofdstuk in de Nederlandse geschiedenis opent binnenkort een tentoonstelling in het Amsterdamse Rijksmuseum. "Dat is op zich zeer positief want het centrale museum in Nederland zal nu voor het eerst die zwarte bladzijde openleggen", vertelt Van Reybrouck.
Maar het liep mis op een persconferentie met de gastcurator van de expo, de Indonesiër Bonnie Triyana. Hij vertelde daar dat hij de term niet wil gebruiken, omdat die een "racistische lading" zou hebben. "Dat is natuurlijk in het verkeerde keelgat geschoten bij de vele Indonesische Nederlanders die nakomelingen of overlevenden zijn van die periode."
Dat is natuurlijk in het verkeerde keelgat geschoten bij de vele Indonesische Nederlanders
Volgens Van Reybrouck gaat het om zo'n 1,2 tot 1,5 miljoen Nederlanders. "Dat is bijna 10 procent van het land", duidt hij. En dat zijn lang niet allemaal mensen met een donkere huidskleur. "Politicus Geert Wilders is bijvoorbeeld een van hen."
Twee termen als oplossing
Van Reybrouck vond het dan ook geen slimme zet om zo'n uitspraak te doen. "Die groep is getraumatiseerd door verschrikkelijke gebeurtenissen. Ik snap heel goed dat die term voor hen heel belangrijk is." Toch valt er historisch ook iets voor het standpunt van de curator te zeggen. "'Bersiap' is geen neutrale term, want hij belicht maar één kamp. Het zou zijn alsof je de Franse Revolutie enkel nog de "slachtingen bij de Bastille" zou noemen. Op die manier doe je afbreuk aan het belang van die historische gebeurtenis."
De oplossing: "Je zou de twee naast elkaar kunnen gebruiken. Indische Nederlanders hebben het volle recht om die periode "bersiap" te noemen, maar in wetenschappelijke literatuur en in een overzichtstentoonstelling is het misschien beter om een term te gebruiken die niet uit één kamp afkomstig is."
Je gaat daar ook niet tegen de Joodse gemeenschap zeggen: jullie mogen "Shoah" niet meer gebruiken want dat is racistisch.
Van Reybrouck verwijst naar de Holocaust. "Ook daar aanvaarden we dat verschillende woorden worden gebruikt. De Joodse gemeenschap gebruikt de term "Shoah" terwijl we in wetenschappelijke context zullen spreken over "Judeocide". Je gaat daar ook niet tegen de Joodse gemeenschap zeggen: jullie mogen "Shoah" niet meer gebruiken want dat is racistisch. Dat is vragen om problemen."
"De tentoonstelling wil een nieuwe stap zetten in de Nederlandse omgang met het koloniale verleden. Elke nieuwe stap is moeilijk en doet ook pijn, maar ik denk dat hier de pijn nodeloos groot is geworden door die term meteen racistisch te gaan noemen", besluit hij.