‘Als wij hen niet vernietigen, zullen zij ons vernietigen’: Aleksander Doegin, het ‘brein’ van Poetin

Poetin staat op een kruising, schreef Aleksander Doegin in 2014. Of eigenlijk stonden er twee, zoals de titel luidde: Putin vs Putin. De ene leidde Rusland op z’n westers, om zo Amerikanen te paaien. De andere was een patriot die de Russische traditie omarmde. Wilde Poetin ‘de gunst van het volk’ behouden, dan moest hij kiezen, en wel voor Poetin de patriot. Die van Doegin best met wat meer missionaire macht de Russische traditie mocht verspreiden.

Nog datzelfde jaar hield Poetin een toespraak voor de Doema, het Russische parlement, net voor hij de Krim aan zijn toch al vrij grote rijk toevoegde en hij in Oost-Oekraïne een burgeroorlog ontketende die in februari 2022 ontaardde in een echte oorlog.

Woordkeus

Poetins woordkeus viel de Amerikaanse hoogleraar politieke wetenschappen Kimberly Marten van Colombia University destijds op. Hij sprak niet over Russische burgers, maar gebruikte een term die naar hun etniciteit verwees, en hij voerde de orthodoxe kerk op, als “basis van de cultuur, beschaving en menselijke waarden die de volkeren van Rusland, Oekraïne en Wit-Rusland verenigen”.

Het zou allemaal uit de koker komen van de Moskouse professor Doegin (1962), ‘Poetins brein’, zoals hij genoemd wordt. Volgens de Duitse Rusland-expert Andreas Umland is Doegin in Rusland een margefiguur, “maar wel onderdeel van het systeem van Poetin”, zei hij negen jaar geleden in Trouw. “Hij is onderdeel van de manipulatie van de publieke opinie door het regime, met het verhaal dat Rusland een belegerde vesting is, dat we ons de luxe van oppositie, demonstraties of rechten voor minderheden en democratie niet kunnen permitteren.”

Doegin zelf werpt het imago van Poetinfluisteraar – of raspoetin – liefst van zich. Dat is in zekere zin overtuigend: een filosoof is geen politicus. Maar de filosoof heeft zich wel vaak in geschrifte over de politicus uitgelaten en de politicus put uit de bron van de filosoof. 

Rechts, speculatief, apodictisch

Wat voor wijsgeer is Doegin eigenlijk? “Ik vraag me af of je hem wel filosoof mag noemen”, zegt de Nijmeegse hoogleraar politieke filosofie Evert van der Zweerde, gespecialiseerd in Russische denkers. Hij verwacht dat een rechtse wetenschapper als Doegin nooit voet aan de grond zou krijgen aan een universiteit in deze contreien. “Doegins denken is speculatief, zijn stijl apodictisch, hij stelt geen vragen, maar slingert theorieën de wereld in.”

Aan de basis van zijn denken ligt de overtuiging dat de wereld uit regio’s bestaat, geopolitieke machtsblokken met elk hun eigen essentie en bijbehorend eigen waardesysteem. Daarom is de westerse overtuiging dat het individu rechten heeft, universele zelfs, volgens Doegin precies dat: een westerse overtuiging, waaraan geen universele pretenties mogen worden verbonden.

Verlossen van het Westen

Wat een individu is, welk bestuurs- of rechtssysteem het beste is, het is allemaal afhankelijk van het waardesysteem van de betreffende regio. Als men in China of Afrika geen democratie op z’n westers omarmt, als Iran een religieus strafrechtssysteem hanteert, als Israël theocratie en democratie vermengt – voor Doegin is dat geen enkel probleem. Elke samenleving mag zelf kiezen – als die keuze overeenstemt met het machtsblok waartoe ze behoort, dat wel.

Samenlevingen zijn niet voorbestemd tot vooruitgang, aldus Doegin, en hij is er zelfs van overtuigd dat de meeste bevolkingen op aarde liever ‘in traditionele systemen leven’. Hij wil de wereld verlossen van het dominante westerse model. “Ik word vaak onterecht extreemrechts, alt-right, of soms ook alt-left of neo-communistisch genoemd”, zei hij in 2018 tegen Bas Heijne bij omroep Human. “Wat ik in ieder geval wél ben, is een antiliberaal.”

Het liberalisme is de open zenuw van Doegin. Álles beter dan liberale eenheidsworst, want daardoor raken mensen niet alleen hun religieuze en nationale identiteit kwijt, het berooft hen ten slotte ook van hun genderidentiteit. Volgens Doegin zitten daar ‘globalistische elites’ achter, die slechts uit zijn op eigen gewin. Die verdienen weerwerk, waarbij Rusland het voortouw moet nemen en opkomen voor hiërarchie, orde en traditie.

‘De grote oorlog der continenten’

Doegin staat bekend om zijn ‘Euraziatisme’. Ingeklemd tussen Europa en de Aziatische cultuur ligt de derde beschaving van het continent, Eurazië. Daar heeft Rusland zijn rol te spelen. Zachtzinnig gaat het niet, als het aan hem ligt. Kort na de ineenstorting van de Sovjet-Unie verkondigde hij al dat “het beslissende uur nabij is, het uur van Eurazië. De grote oorlog der continenten gaat beginnen.”

Het is niet helemaal duidelijk waar Doegin de westelijke grens van Eurazië trekt. Sommige commentatoren houden het op de Donau, zodat de Slavische volkeren erbinnen vallen. Maar in zijn invloedrijke The Foundations of Geopolitics (1997), dat naar verluidt leerstof is op de Russische militaire academie, ziet hij het ruimer: ‘van Dublin tot Vladivostok’. 

Apocalyptische taal

Doegin denkt groot, en in botsende beschavingen. Tegenover het Euraziatisme plaatst hij het Atlanticisme, met de Verenigde Staten als spil die het individualisme en marktwerking promoten. Dat is Doegins schrikbeeld. Dat bestrijdt hij door een ‘multipolaire’ wereld: eentje met meer wereldmachten die elkaar beconcurreren, bevechten desnoods. In apocalyptische taal formuleert hij de noodzaak daartoe. “Of de Atlantici winnen, of wij. Als wij hen niet vernietigen zullen ze ons vernietigen.”

Het liberalisme is wezensvreemd aan Ruslands machtsblok, het communisme en fascisme hebben er afgedaan. Wat is het alternatief? “Ik stel daar een vierde tegenover dat die drie overstijgt.” Dat ‘overstijgen’ heeft bij Doegin een bijzondere betekenis: hij is bepaald gevoelig voor mystiek, en kent aan de Russisch-orthodoxe kerk een grote plaats toe. Hij zou zich een ‘christelijk-orthodoxe hegemonie’ uitstekend kunnen voorstellen.

Dat zal geen democratie zijn met verkiezingen. Maar Doegin wil niets horen van het verwijt dat hij een dictatuur voorstaat. In een vraaggesprek met De Morgen in 2019 vond hij dat ‘ideologisch kolonialisme’. Hij nam landen als Saudi-Arabië ten voorbeeld. “Oppervlakkig gezien kun je dat dictaturen noemen, maar dat zijn het niet. In feite komt het erop neer dat het Westen ieder regime dat niet hetzelfde is als het zijne een dictatuur noemt. Ik noem dat racisme. Of imperialisme.” Terwijl er niets mee mis is, als de bestuursvorm maar ‘verankerd is in de lokale leefwereld’.

Doegin heeft zijn ideaal uitgewerkt in De vierde politieke theorie (2009). Dat is een theorie met een nummer, maar nog zonder naam, dus laten we haar maar Doeginisme dopen. Daarin draait het om nationale soevereiniteit, spiritualiteit en rechtvaardigheid. En, om het contrast scherp te krijgen, zonder ruimte voor globalisering en postmodernisme. Dat het tijdens een ontmoeting in 2018 klikte tussen Doegin en de extreemrechtse Nederlandse politicus Thierry Baudet, hoeft dus geen verbazing te wekken. Doegin zag in hem een alternatief voor het ‘liberale globalistische discours’ dat in het Westen wankelt, en noemde Baudet ‘een van de meest intellectuele denkers die ik ooit heb ontmoet’, een ‘ticket voor de toekomst’.