De gelijkenissen in de geschiedenisboeken: de Krimoorlog uit de 19e eeuw versus de oorlog in Oekraïne vandaag

De Krimoorlog gold voor tijdgenoten als het belangrijkste conflict van de negentiende eeuw, maar vreemd genoeg lijkt hij bij ons vandaag wat vergeten. Nochtans wordt de Krimoorlog gezien als de eerste moderne oorlog uit de geschiedenis, een voorafspiegeling van de Eerste Wereldoorlog. Hij luidde ook de overgang in van een imperiaal naar een nationalistisch Europa. 

De Krimoorlog maakt een einde aan verschillende decennia van relatieve stabiliteit in Europa. Na de napoleontische oorlogen, die het continent verwoest hebben achtergelaten, heeft het Congres van Wenen in 1815 een machtsbalans vastgelegd: de grootmachten houden elkaar in evenwicht om een overwicht van één over allen te verhinderen. Om te voorkomen dat ze botsen, verdelen de grootmachten het continent in invloedssferen en beloven ze niet in elkaars achtertuin te gaan stoken.

Het Congres van Wenen herstelt de oude orde, al neemt dat niet weg dat de geest van Napoleon en de Franse Revolutie in Europa zal blijven rondwaren. Liberale en nationale revoluties steken de kop op en worden mee onderdrukt door de Russische tsaren, maar ook bijvoorbeeld door Oostenrijk. Dat gebeurt onder het mom van de restauratie van het ancien régime (tegen de democratische aspiraties vanuit de Europese volkeren). 

Rusland, dat mee het Frankrijk van Napoleon heeft verslagen, is in die jaren een erg bepalende macht. Het is dan ook tsaar Alexander I geweest die in 1814, na een kwarteeuw van oorlog en chaos volgend op de Franse Revolutie, als eerste -tegen alle afspraken met zijn geallieerden in- Parijs heeft "bevrijd". Rusland zal een halve eeuw lang de Europese politiek in conservatieve zin proberen te beïnvloeden, vanuit zijn traditionele waarden en autoritaire aanpak. 

Maar de bestaande rechtsorde begint te verkruimelen. Het Ottomaanse Rijk, "de zieke man van Europa", loopt op zijn laatste benen, waardoor er zich nieuwe opportuniteiten stellen. 

Wanneer in 1821 de Griekse opstand uitbreekt, zal die voor Rusland uitlopen op een paar successen: het krijgt toegang tot de Donaudelta, en interventierecht in de vorstendommen Moldavië en Walachije (het zuiden van het huidige Roemenië). Rusland slaagt er zo in om stukjes los te weken uit het Ottomaanse Rijk. "Ze beginnen klein, ook nu -denk maar aan de "volksrepublieken Donetsk en Loegansk-, maar trachten daarna de invloedssfeer uit te breiden", zegt Criekemans. 

Gebaseerd op zijn rol bij het onderdrukken van de opstanden van 1848, ontwaart Rusland ook een zwakte in het westen. Gesterkt door die ervaringen, begint tsaar Nicolaas I te geloven in de haalbaarheid van een doortastendere imperiale politiek. Hij focust daarbij op de bescherming van de orthodoxe christenen in het Ottomaanse Rijk (om op die manier de Balkan in de Russische invloedssfeer te trekken). 

Klinkt herkenbaar, want ook vandaag meent Rusland onderdrukte minderheden te moeten beschermen, met name in Oost-Oekraïne.   

Nicolaas I klopt met een Russisch eisenpakket aan bij het sultanaat in Constantinopel. Maar dat weigert, waarna het Russische leger de vorstendommen Moldavië en Walachije bezet. Het Ottomaanse Rijk kan niet anders dan -na maandenlang dralen- Rusland de oorlog te verklaren.

Maar Rusland misrekent zich. De tsaar blijkt de reactie van de andere spelers op het wereldtoneel totaal verkeerd te hebben ingeschat. Met de Britten zal hij wel tot een vergelijk kunnen komen over een machtsdeling binnen het Ottomaanse Rijk, dat toch op sterven na dood is, maakt hij zich sterk. Bovendien rekent hij erop dat er animositeit is tussen het Britse Rijk en Frankrijk, waar nu met Napoleon III een neef van Napoleon aan de macht is gekomen. Bovendien lijkt het de tsaar niet meer dan logisch dat de christelijke landen liever Rusland zullen steunen dan een moslimrijk.  

De tsaar vergist zich schromelijk. Nadat de Russische marine de Turkse vloot wegveegt in de zeeslag van Sinop, gaan de alarmbellen rinkelen. Zeker bij de Britten, die tot dan toe baas zijn in de Middellandse Zee.  

De Russische expansiedrift moet gestopt worden, vinden de Britten en de Fransen. Temeer omdat ook blijkt dat het Russische leger niet in Moldavië en Walachije blijft, maar zuidwaarts trekt in de richting van de Bosporus. "Waar stoppen de Russen? Ook dat is een vraag die men zich ook vandaag stelt", trekt David Criekemans nog een parallel.

Maar de opvallendste gelijkenis met de huidige situatie is natuurlijk de verkeerde inschatting die zowel de tsaar als de huidige Russische president Vladimir Poetin heeft gemaakt. Niet alleen wat betreft de reactie van de andere spelers, ook wat betreft de timing. 

"De timing zit goed, lijkt ook Poetin te hebben gedacht, voor de inval in Oekraïne. Angela Merkel is van het toneel verdwenen, de Franse president Emmanuel Macron moet worden herverkozen. Dat de Europese Unie na de Brexitperikelen een vuist kan maken, lijkt minder zeker. De Amerikaanse president Joe Biden is zwak, is gebleken na het debacle in Afghanistan. Bovendien waren er de analyses van de Russische veiligheidsdienst FSB over Oekraïne zelf.  Volgens de FSB steunde de bevolking enkel het leger, niet de regering-Zelenski, die snel zou vallen. Rusland is zijn eigen propaganda gaan geloven, en daar zoekt Poetin nu de verantwoordelijken voor, zoals blijkt uit een reeks ontslagen in het Kremlin", schetst Criekemans. 

"Zowel in de negentiende eeuw als nu heeft Rusland het omgekeerde bewerkstelligd dan het had beoogd. Met zijn inval heeft Poetin juist het Oekraïense nationalisme en de eenheid binnen de Europese Unie versterkt, net zoals tsaar Nicolaas I de Britten en de Fransen destijds aan één zeel heeft doen trekken."

In 1854 verklaren het Britse Rijk en Frankrijk Rusland de oorlog. De geallieerde legers rukken op naar de Krim. Een blitzkrieg wordt het niet, net zo min als vandaag in Oekraïne. Volgens de plannen moet  de militaire operatie zes weken duren. In werkelijkheid zal ze een jaar aanslepen. 

De Krimoorlog kenmerkt zich dus niet alleen door politieke, maar ook door militaire misrekeningen. Aan beide zijden. 

De legers worden slecht geleid en bevoorraad. Zeker dat laatste klinkt erg herkenbaar: ook nu heeft het Russische leger problemen met bevoorradingslijnen. Ze lijden grote verliezen, vooral door ziektes. De belegering van Sebastopol duurt één jaar. Pas wanneer de Britten de bevoorradingslijnen in de Straat van Kertsj doorknippen, valt de havenstad.

De Krimoorlog is de eerste industriële oorlog, een voorafspiegeling van de Eerste Wereldoorlog. Heel wat nieuwe technologieën worden voor het eerst toegepast. Munitie wordt aangevoerd via stoomschepen en spoorlijnen. Kanonnen met een groter bereik en geweren met meer vuurkracht worden ingezet, zeemijnen doen hun intrede. De Krimoorlog was overigens ook de oorlog waar Florence Nightingale de basis legde voor moderne verpleegkunde.

Ook wordt nieuwe kleding geïntroduceerd om de soldaten te beschermen tegen de kou: de cardigan (een wollen vest) en de raglanjas (een jas waarbij de mouwen niet traditioneel zijn aangenaaid, maar uit één geheel bestaan; de techniek zou zijn ontstaan toen soldaten een gat in hun dekens maakten en die zo over hun hoofd trokken). Ook de bivakmuts zou zijn oorsprong vinden in de Krimoorlog. Die wordt ook wel een balaclava genoemd, naar de Slag bij Balaklava in de Krimoorlog.

Voor het eerst komen er foto's van het front, terwijl kranten dankzij telegrafie snel verslag kunnen uitbrengen en de publieke opinie ophitsten. Het erg herkenbaar klinkende gezegde dat "in een oorlog de waarheid het eerste slachtoffer is", stamt uit deze jaren. 

Is de Krimoorlog de eerste media-oorlog, dan speelt er zich vandaag in Oekraïne een socialemedia-oorlog af. Daarnaast komen ook van het front in Oekraïne berichten over nieuwe (wapen)technologieën. Het gaat om killerdrones, accurate Stinger-luchtraketten en een hypersonische raket, die Rusland voor het eerst in de geschiedenis zou hebben ingezet in een conflict. 

"Het is bijna een testterrein voor nieuwe wapens", zegt Criekemans. "Of die hypersonische wapens écht zijn ingezet, is nog maar de vraag. Het zou ook een demonstratieve inzet voor de wapenindustrie kunnen zijn geweest, hoe cynisch dat ook is."  

Het Congres van Wenen, dat na de napoleontische oorlogen de orde herstelt in Europa, draait rond machtsbalans. Geen van de imperiale grootmachten mag de bovenhand halen, want dan wordt het evenwicht verstoord. 

Het Ottomaanse Rijk is dan al een grootmacht in verval. Wanneer een machtsverschuiving in het voordeel van Rusland dreigt, doen de andere grootmachten alles om hun eigen belangen veilig te stellen en te versterken. Zeker de Britten vrezen de groei van het Russische rijk, want dat kan hun eigen imperium in gevaar brengen. Dat ze intussen (net als de Fransen) zelf blijven bouwen aan een imperium en invloedssfeer, maar dan buíten Europa, houden ze liever buiten beeld. 

Het brengt de tsaar tot de bittere conclusie dat Rusland oneerlijk wordt behandeld door het Westen. Hij deelt de mening van de historicus Michail Pogodin (geciteerd in het boek "De Krimoorlog of de vernedering van Rusland" van de Britse historicus Orlando Figes, verschenen in 2011):  "Frankrijk verovert Algerije van Turkije en bijna elk jaar annexeert Engeland een ander Indiaas vorstendom: niets van dit alles verstoort het machtsevenwicht; maar wanneer Rusland Moldavië en Walachije bezet, zij het slechts tijdelijk, verstoort dat het machtsevenwicht." 

Deze ergernis over dubbele standaarden die het Westen zou hanteren, speelt het huidige Rusland nog altijd parten. "Na het verkruimelen van de Sovjet-Unie heeft Rusland geen plaats gekregen in de huidige machtsbalans: dat is het referentiekader dat in Rusland wordt gebruikt, en de voedingsbodem voor het conflict in Oekraïne", zegt Criekemans. "Rusland vindt dat het recht heeft op een eigen invloedssfeer."

Terug naar de Krimoorlog, en hoe die zich afwikkelde. Het Verdrag van Parijs, dat na de val van Sebastopol wordt ondertekend, maakt niet alleen een einde aan het overlegmodel tussen de grootmachten na het Congres van Wenen, maar ook aan de grote invloed die Rusland daarna heeft opgebouwd. Het Russische ressentiment tegen het Westen, dateert volgens auteur Orlando Figes uit die tijd. Rusland voelt zich verraden door de westerse mogendheden, die liever de kant van een moslimland kiezen dan samen te spannen met de Russen. 

Rusland is de verliezer van de Krimoorlog. Maar ook de andere Europese imperia hebben er weinig bij gewonnen. Het machtsevenwicht in Europa is verstoord, waarna onder meer Duitsland en Italië als staten worden herenigd en hun rol op het Europese toneel kunnen spelen. Het imperiale Europa maakt plaats voor natiestaten, een ontwikkeling die na de Eerste Wereldoorlog wordt voortgezet.