"Heb misbruik meegemaakt, maar zat samen met verkrachters in cel": kijk binnen in overbevolkte gevangenis van Gent

"Eigenlijk stapelen we hier mensen." Het zijn de woorden van een bewaker in de gevangenis van Vorst in de reportage "Prison complet" van "Panorama" uit 2009. Dertien jaar later zegt een bewaker in de gevangenis van Gent net hetzelfde voor de camera van "Terzake".

Belgische gevangenissen slepen het overbevolkingsprobleem al enkele decennia met zich mee. Herhaaldelijk wordt de alarmklok geluid zoals bijvoorbeeld in het najaar door de Centrale Toezichtsraad van het gevangeniswezen. En recenter nog maakte Nederland groot voorbehoud bij de overlevering van Dave De Kock, de verdachte in de zaak van de ontvoerde en vermoorde kleuter Dean. Nederland vroeg én kreeg garanties. 

Dat laatste stemt overigens een aantal gedetineerden in de gevangenis bitter. Dave De Kock wordt verdacht van het doden van een kind, feiten waarvoor ook in de gevangenis grote afschuw bestaat. "Waarom krijgt uitgerekend hij waarborgen op een behoorlijke individuele cel terwijl wij het maar moeten zien uit te houden in slechtere omstandigheden?"

Een Nederlandse verdachte in de gevangenis van Gent vertelde ons dat ook hij werd overgeleverd met de garantie op behoorlijke detentieomstandigheden. Maar in de praktijk zit hij 22 uur op 24 uur met drie man in een eenpersoonscel van nauwelijks 10 vierkante meter, met een stapelbed, een matras op de grond en een toilet en een lavabo achter een schamel gordijntje.

De verwijzing naar de verdachte De Kock is ook om deze reden interessant. De publieke opinie vraagt zich af hoe het mogelijk is dat een ex-gedetineerde (De Kock zat eerder een straf van tien jaar volledig uit) opnieuw een levensdelict kan plegen. Het antwoord op die vraag is niet eenvoudig. Maar duidelijk is wel dat de omstandigheden waarin mensen hun straf moeten uitzitten niet bepaald bijdragen tot een vlotte re-integratie in de samenleving. 

Veel gedetineerden die we in Gent spraken, maakten hierover opmerkingen. "Ik aanvaard mijn straf maar niet de wijze waarop", zo kregen we vaak te horen. Een bewaker drukte het nog scherper uit: "Eigenlijk is dit een straf bovenop hun straf." De gevangenis is een systeem dat sowieso al in vraag kan gesteld worden. En die vraag wordt des te scherper als men ziet in welke materiële omstandigheden die straf moet worden uitgezeten. Wat willen we als samenleving eigenlijk bereiken met een gevangenisstraf? Hoe organiseren we de gevangenissen zodat mensen er beter zouden buitenkomen dan dat ze er binnengaan?

Van de 11.076 mensen in de gevangenis (toestand half maart 2022), zijn er 4.112 beklaagden. Grosso modo een op de drie gevangenen zit dus in voorarrest, in afwachting van zijn proces. Uitgerekend in de arresthuizen stelt het probleem van de overbevolking zich het scherpst. In de Vlaamse arresthuizen liggen in totaal 175 mensen op de grond. 

Er wordt beweerd dat er te veel mensen in voorarrest in de gevangenis zitten. Magistraten zouden de wet op de voorlopige hechtenis te ruim interpreteren en het voorarrest beschouwen als een voorschot op de nog uit te spreken straf. Sommige strafpleiters beweren dat het voorarrest zelfs gebruikt wordt om verdachten onder druk te zetten. 

Het overbevolkingsprobleem is niet algemeen. Het stelt zich vooral in Vlaanderen (met een overbevolking van 1.058 gedetineerden), minder in Wallonië (met een overbevolking) van 169 gedetineerden). In een groot aantal gevangenissen is er nauwelijks of zelfs geen overbevolkingsprobleem. En merkwaardig is ook dat in sommige gevangenissen, die gebouwd werden in de formule van een publiek-private samenwerking (zoals bv. Beveren), er contractueel bepaald is dat een bepaald quotum niet mag overschreden worden. 

De privépartner, die ook instaat voor het onderhoud van het gebouw,  heeft een meerprijs bepaald per extra gedetineerde. De gedachtegang is zuiver materieel: hoe meer mensen hoe meer slijtage. Als men meer dan 15 procent boven de capaciteit gedetineerden huisvest, is de meerprijs zo hoog dat het haast onbetaalbaar wordt en dus vermijdt men dat ook. Waarom kan de privésector normen opleggen die in andere gevangenissen niet gelden? 

Andere merkwaardige vaststelling is het toegenomen aantal geïnterneerden in de gevangenis. Een recente wet (uit 2016) had nochtans de bedoeling die categorie net zo veel mogelijk buiten de gevangenis te houden. In de praktijk gebeurt het omgekeerde. Liefst 740 geïnterneerden zitten in de gevangenis, een plek -daarover is iedereen het eens- waar ze niet thuishoren. Ook hier de merkwaardige vaststelling dat de gevangenissen de geïnterneerden moet opnemen die de privésector weigert (of terugstuurt). 

Minister van Justitie Vincent Van Quickenborne (Open VLD) heeft net zoals al zijn voorgangers een plan om het overbevolkingsprobleem aan te pakken. Er worden in het najaar nieuwe gevangenissen geopend in Haren (Brussel) en Dendermonde. Tegelijk blijft de capaciteit van de oude gevangenissen in Sint-Gillis en Dendermonde gedeeltelijk benut. De capaciteit in Ieper wordt (eind 2023) verruimd en in Antwerpen (in 2025), Leopoldsburg en Vresse (in 2026) en in Verviers (in 2028) komen er op middellange termijn nieuwe gevangenissen. Tel daarbij de geplande 452 plaatsen in transitiehuizen. 

Begin juni zouden (eindelijk) ook de korte gevangenisstraffen (daarmee bedoelt men gevangenisstraffen tot drie jaar) worden uitgevoerd. Maar vandaag raakte bekend dat die maatregel opnieuw wordt uitgesteld. Pas in september zou men hiermee starten en dan nog slechts gedeeltelijk. Het is het zoveelste uitstel van een wet die nota bene al in 2006 gestemd werd. 

In de veronderstelling dat korte gevangenisstraffen ook werkelijk zouden worden uitgevoerd, verwacht men dat er 400 à 600 gedetineerden zullen bijkomen. De gevangenissen kunnen dat niet aan. Hier en daar staan de muren op barsten. 

Daar staat tegenover dat men werkt aan een hervorming van het strafrecht. Sommige feiten zouden niet langer nog met een gevangenisstraf kunnen bestraft worden. Men wil op een andere wijze gaan straffen en de gevangenisstraf enkel gebruiken als ultimum remedium (een laatste noodoplossing, red.). Maar tegelijk is er maatschappelijk een toegenomen vraag naar strengere straffen. 

De korte gevangenisstraffen zouden worden uitgevoerd in detentiehuizen. Men plant 15 detentiehuizen met een totale capaciteit van 720 mensen. Het klinkt goed, maar in praktijk moet het eerste detentiehuis nog wel de deuren openen. 

Kortom, het overbevolkingsprobleem is nog niet meteen opgelost. Integendeel, het ziet ernaar uit dat de gevangenisbevolking zal toenemen. Iedereen verbaast er zich over dat gedetineerden al bij al zich behoorlijk gedragen. "Eigenlijk hebben we erg brave gedetineerden", zo zegt een bewaker. "Maar", zo voegt hij er aan toe, "het is hier wel erg explosief. Veel hoeft er niet niet te gebeuren om de boel te laten ontploffen."

Dat vandaag bekend werd dat de uitvoering van korte straffen opnieuw uitgesteld wordt, is natuurlijk geen goede zaak. In een rechtsstaat hoort het zo te zijn dat er ook gevolg gegeven wordt aan uitspraken van rechters. Precies om die reden zullen sommige strafrechters drie jaar en één dag uitspreken. Straffen boven de drie jaar worden wel uitgevoerd én opgevolgd door de strafuitvoeringsrechtbanken. Maar strafuitvoering is wel nog iets anders dan, zoals hoogleraar criminologie Tom Daems het zegt, het stapelen van mensen. Mensen gedetineerd houden is meer dan een zuiver kwantitatieve kwestie.