Na de afgesprongen fusie tussen Mechelen en Boortmeerbeek: waarom liggen gemeentefusies zo gevoelig?

Halfweg april verrassen de Mechelse titelvoerende burgemeester (red. en minister van Binnenlands Bestuur) Bart Somers (Open VLD) en zijn Boortmeerbeekse collega Karin Derua (Open VLD) vriend en vijand door een fusie tussen de Antwerpse centrumstad en de Vlaams-Brabantse landelijke gemeente aan te kondigen. De fusie leek in kannen en kruiken, maar twee weken later is het hele plan al begraven.

IN KAART - Mechelen (Antwerpen) en Boortmeerbeek (Vlaams-Brabant):

Vooral het protest vanuit Boortmeerbeek zelf deed de fusie de das om. De fusieaankondiging was amper uitgesproken of Boortmeerbeek hing vol met oranje protestaffiches. Het hele fusieplan kreeg meteen een zeer emotionele lading. "De wereld van Sofie" op Radio 1 ging luisteren in Boortmeerbeek waarom ze precies tegen die fusie zijn.

"We willen de grenzen van de provincies niet verleggen, we zijn tevreden in Vlaams-Brabant", zegt een iemand. "Er mag gefuseerd worden, maar niet met een stad. Laten we fuseren met een andere kleine gemeente", zegt een ander. "Hier kent iedereen, iedereen nog. Van een dorp kun je geen stad maken."

Ook het dure parkeren in Mechelen "terwijl dat in Boortmeerbeek nog gratis is" komt meermaals terug als argument tegen de fusie. Muizen zou na de fusie met Mechelen zowat al hun groen verloren zijn, merkt een andere inwoner op.

"In een grootstad zijn meer problemen dan in een klein dorp. Het is niet interessant voor ons om die over te nemen." En daarnaast valt ook het financiële argument. "Mechelen heeft veel schulden, dat heeft de Boortmeerbeekenaar niet."

Politicoloog Johan Ackaert is gespecialiseerd in de lokale politiek en ziet verschillende zaken die zijn fout gelopen bij de afgesprongen fusie tussen Boortmeerbeek en Mechelen. "Het gaat om een bestuurlijk en een politiek falen op alle niveaus", zegt hij hard. "Zowel op het niveau van de gemeenten zelf, maar zeker ook op het niveau van de Vlaamse regering en de minister van Binnenlands Bestuur (red. Bart Somers)."

Op het gemeentelijke niveau was er vooral een probleem met het draagvlak. "Zelfs in het schepencollege was er geen overeenstemming. Blijkbaar is dat daar niet ten gronde doorgesproken. Als je in het college al geen consensus vindt, is het bijna onmogelijk om daarmee naar de gemeenteraad of je bevolking te trekken."

Op het Vlaams niveau zijn er volgens Ackaert "duidelijke indicaties dat de minister zich actief heeft ingelaten bij de fusie van de stad waar hij titelvoerend burgemeester is". "De rollen zijn duidelijk vervaagd. Het komt over als achterkamerpolitiek met vooral politieke en financiële strategieën om de schulden van de stad Mechelen aanzienlijk te verlichten. De afgesprongen fusie een communicatiefout noemen, is een eufemisme."

Nochtans kan het ook goed verlopen. Tijdens de vorige legislatuur zijn verschillende gemeentefusies zo goed als geruisloos gepasseerd. Dat heeft volgens Ackaert te maken met de overtuigingskracht van het bestuur.

In het geval van Mechelen en Boortmeerbeek bleek die overtuigingskracht bijzonder zwak. "Dan geef je ruimte aan emotionele reacties die niet altijd rationeel zijn." Die emotionele reacties uit Boortmeerbeek zijn op zich niet nieuw. Veel dezelfde argumenten kwamen ook al terug in de jaren 70.

De fusies van toen zijn nog lang niet overal even goed verteerd. In Malle, het vroegere Oost- en Westmalle heeft 50 jaar na de "pijnlijke fusie" de mentale fusie nog altijd niet plaatsgevonden. Beide kernen leven er nog steeds grotendeels naast elkaar.

IN KAART – Westmalle en Oostmalle:

"In Westmalle zegt iedereen goedendag tegen mij en in Oostmalle niemand", zegt een inwoner van Westmalle. Al grappend zegt een ander "dat het enige goede wat uit Oostmalle komt, de bus van Turnhout is". Nochtans hebben ze in Oostmalle een soortgelijk gevoel voor humor. "In Westmalle zijn twee goede dingen: de trappist en de bus naar Oostmalle", klinkt het daar.

Ackaert heeft begrip voor de reacties van toen op de fusies. "Het ging om een zeer ingrijpende reorganisatie", zegt hij. "We zijn in 1977 in België gegaan van 2.359 gemeenten naar 596. Een aanzienlijke hertekening van de kaart." De gemiddelde gemeente had voor de fusie 6.000 inwoners. 40 procent telde zelfs minder dan 2.500 inwoners.

"Je zat dus met kleine entiteiten waar de band tussen de inwoners onderling en die met de lokale verkozenen zeer nauw was." Na de fusie steeg het gemiddelde inwoneraantal per gemeente naar 15.000 inwoners. "Wie tegen de fusie was, kon dus inspelen op emotionele argumenten. Zoals het verliezen van de eigenheid, het landelijke karakter of dat de stad hen gaat opslorpen."

Al gaan die argumenten volgens Ackaert nu veel minder op dan toen. "Een gemiddelde gemeente heeft nu 22.000 inwoners. De gemeente op zich is een abstracter begrip geworden. Al voelen mensen zich vaak wel nog verbonden met de kern van waar ze wonen."

Volgens de politicoloog kunnen fusies zelfs net de kleinere kernen versterken. "De bedoeling van een fusie is niet om een gemeente homogener te maken", legt hij uit. "Het is net het tegendeel. Hoe groter de schaal, hoe meer kracht een bestuur heeft om de eigenheid van een aantal kernen te beschermen en te waarderen. Als je echt op een professionele manier de levensvatbaarheid van kleine kernen wil garanderen, moet je dat doen in een groter kader dan vandaag het geval is."

Er zijn daarnaast nog goede redenen om als kleine gemeente wel voor een fusie te kiezen. "Kleine gemeenten zitten bestuurlijk op hun tandvlees, zijn niet altijd in staat om bekwaam personeel te vinden en om de bestaande regelgeving uit te voeren", legt Ackaert uit.

"Schaalvergroting kan zeker ook een redding zijn voor wat er nog op de lokale besturen afkomt", besluit de politicoloog. "Denk aan digitalisering, omgaan met klimaatverandering of demografische transities. De gemeenten zijn de eerste waar die problemen zich stellen."