bij tijd en wijlen lastigeen zwarte beekzo traag en zo statig en eeuwenlang standvastig

Een strofe uit het gedicht ferro, dat Stijn Meuris in 2004 schreef naar aanleiding van de opening van een wandelgebied in de Vallei van de Zwarte Beek. Taalpuristen struikelden destijds over de woorden bij tijd en wijlen omdat ze vonden dat het bij tijd en wijle (zonder n) moest zijn, maar de formulering klopt wel: de Zwarte Beek vloeit uitermate traag – over statig valt nog te discussiëren – tussen Hechtel-Eksel en Diest. Maar waarom in godsnaam dat kleuradjectief zwart?

“Er zijn drie verklaringen, zegt gids Jan Kenens. “Zwart heeft in de volksmond de bijbetekenis van vuil, vies. Door het ijzerhoudende zand heeft het water altijd een roestbruine kleur, vandaar die interpretatie. Het zou ook de aanduiding kunnen zijn van de kleuring van het water door turfwinning, maar een meer voor de hand liggende uitleg is dat de Zwarte Beek in een grensgebied lag. Swette of Zwette is naar verluidt een oude Germaanse naam voor grens.”

Tuincentra

We starten de wandeling in Zelem (Halen) naast de vroegere pastorie, nu brasserie Huize Nassau. Op het terras geeft Jan Kenens vooraf duiding bij de wandeling. “In Zelem komen de Kempen, het Hageland en de Zandleemstreek bij elkaar. De overgang tussen verschillende bodemtypes zorgt – in combinatie met de Demer en de Zwarte Beek – voor een grote biodiversiteit”, preciseert de Zelemnaar, educatief medewerker in bezoekerscentrum De Watersnip in Koersel en vrijwilliger van Natuurpunt.

“De beek ontspringt op het Kempisch Plateau in Hechtel-Eksel en mondt in Diest uit in de Demer. In het brongebied is het water erg voedselarm en kwetsbaar, maar in de benedenstroom tref je een rijke flora aan met waterplanten als pijlkruid, kleine egelskop en drijvend fonteinkruid. Van bron tot monding beheert Natuurpunt 1.700 hectare.”

Al enkele minuten na het vertrek horen we in de verte het gekwaak van een kikker. “Een groene kikker”, verduidelijkt Kenens. “Er zijn drie soorten groene kikkers, die moeilijk van elkaar te onderscheiden zijn: de meerkikker, de poelkikker en de bastaardkikker. Een tijd geleden was de meerkikker populair in tuincentra omdat hij grote, mooie larven heeft en instant succes garandeert in privévijvers. Die rage is nu voorbij.”

Spoorweg

Na pakweg een kilometer steken we de meer dan anderhalve eeuw oude spoorweglijn Diest-Hasselt over. Onze gids wijst erop dat de rails veel onderhoud vergen, omdat ze op veengrond liggen en de bouten door de trilling makkelijk loskomen. Achter het spoor wandelen we door de fotogenieke Lobosstraat, waar de kleine glimworm veelvuldig voorkomt.

“Maar je kunt ze slechts een paar weken per jaar waarnemen. In de periode rond midzomernacht, om precies te zijn. Van zonsondergang tot middernacht vliegen ze in groten getale tussen de bomen. Omdat ze lichtgevend zijn, worden ze ook vuurvliegjes genoemd. Het is een zeer zeldzame keversoort.”

Op het einde van de Lobosstraat ligt kasteel Lobos met zijn gekasseide oprijlaan. In de middeleeuwen was Zelem strategisch gelegen op de grens van het graafschap Loon en het hertogdom Brabant. Al omstreeks 1200 beschermde de burcht de grenzen van Loon. De pachter van de bijbehorende, fraai gerestaureerde kasteelhoeve was verantwoordelijk voor de bevoorrading van de adellijke bewoners.

Waterblommetjiebredie

Na een stukje zandig bospad komen we bij het bord met het in cortenstaal uitgespaarde gedicht van Stijn Meuris. Aan de overzijde van de weg ligt een lang stuk van de Zwarte Beek bedekt met de Kaapse waterlelie. “Hoe die hier is terechtgekomen, is niet duidelijk”, zegt Jan. “Het is een curiosum, dat vast en zeker, maar geen verrijking voor de flora van dit natuurgebied. Leuk om weten: het is een van de ingrediënten van een Zuid-Afrikaans stoofpotje van vlees, dat wordt gestoofd in de bloemen. Waterblommetjie is Afrikaans voor lelie, het gerecht heet waterblommetjiebredie.”

Op het einde van de wandeling komen we in een gebied waar broedvogels als de grauwe klauwier, de blauwborst, de wielewaal en de roodborsttapuit hun eieren uitbroeden. “Die verscheidenheid maakt van de vallei van de Zwarte Beek een van de mooiste beekvalleien van Vlaanderen. Een van de meest specifieke ook, alleen al door de getuigenheuvels. Dat zijn erosiebestendige heuvels in een voor het overige vrij vlak landschap.”

“Ook de aanwezigheid van veen is kenmerkend. Om de veengebieden te herstellen, werd in vijf landen het Europese project Care-Peat opgestart. Zo kunnen ze opnieuw CO₂ wegfilteren uit de lucht. Met Natuurpunt onderzoeken we hoe we in de vallei van de Zwarte Beek 250 hectare veenoppervlakte kunnen herstellen door het waterpeil te verhogen.”

Met dank aan het Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren, Kempen en Maasland, Lage Kempen en de Provincie Limburg.

Praktisch

Wandeling van 7,9 kilometer door een afwisselend landschap van bos, beekvallei, akkers en graslanden. Onderweg zijn er twee zit- en picknickbanken.

Start

aan de vroegere pastorie van Zelem, Dorpsstraat 34. Je volgt de bruine kruisjes tot je op het rode pad bent.

Signalisatie

Rood driehoekje

Info

www.dewatersnip.be

www.wandeleninlimburg.be/nl/wandelroutes

Nog niet uitgewandeld?

Ook deze routes leiden je langs de Zwarte Beek:

1. Paal, 13,7 km. Start aan kerk Paal, Pater Carremansstraat 1, Paal (Beringen). Signalisatie: rood.

Deze lus vertrekt in het centrum van Paal en leid je naar de rand van de vallei van de Zwarte Beek. Een tocht met enkele stevigere klimpartijen, maar je wordt ook beloond met mooie vergezichten.

2. Koersels Kapelleke, 6,9 km. Start: Fonteintjesstraat 18, Koersel (Beringen).Signalisatie: rood.

Wandellus die enkel toegankelijk is in het weekend en op feestdagen, door passage over het militair domein. Je ontdekt de unieke vegetatie in de Vallei van de Zwarte Beek, met in de lente In de lente voorjaarsbloeiers als bosanemoon en speenkruid.