"We zijn sociale wezens en nemen gedrag van elkaar over, maar ook angst en paniek": zo ontstaat massahysterie

Woensdag werd We R Young, een festival voor tieners in Hasselt, voortijdig stilgelegd omdat 24 bezoekers onwel waren geworden. Ze hadden klachten zoals hoofdpijn en hyperventilatie en minstens één tiener zegt een prik te hebben gevoeld. Het parket meldde donderdag dat het toxicologisch onderzoek voorlopig negatief is, maar verder onderzoek loopt nog. 

Het parket onderzoekt ook of dit effectief over "needle spiking" gaat, of dat dit eerder een geval was van massahysterie op het festivalterrein. In "Laat" vertelt sociaal psycholoog Griet Van Vaerenbergh van Thomas More hogeschool meer over de dynamiek van zo'n massahysterie of collectieve paniek.

Collectieve paniek of massahysterie ontstaat omdat we allemaal sociale wezens zijn, vertelt Griet Van Vaerenbergh. "Dat wil zeggen dat we sterk afhankelijk zijn van anderen om te overleven, en ook voortdurend naar die anderen kijken en beïnvloed worden door hen."

Het gevolg daarvan is dat we ook het gedrag van anderen overnemen. "We spreken dan van sociale besmetting. Bijvoorbeeld dat je moet krabben of geeuwen wanneer je iemand anders dat zien doen. Maar jammer genoeg gebeurt datzelfde ook bij sterke, onaangename emoties, zoals angst en paniek."

Die sociale besmetting merkt Van Vaerenbergh ook op in de reacties van de jongeren die aanwezig waren op het festival: "Je hoort ze praten over angst en over mensen die weglopen. Zoiets zet aan tot een overlevingsdrang waarbij je zo snel mogelijk moet weglopen. Je hoort ook dat iets kleins vermoedelijk een eigen leven gaat leiden en groter wordt. Er wordt eerst gesproken over een prik, daarna gaat het over neergestoken worden, ... Zo ontstaat er ook sociale besmetting in onze taal, waardoor er geruchten en uiteindelijk werkelijke paniek ontstaan."

Dat de meisjes op het festivalterrein spraken van pijn en klachten, hoeft niet te betekenen dat ze dat overdreven hadden, zegt Van Vaerenbergh. Zelfs niet als er van "needle spiking" uiteindelijk helemaal geen sprake zou zijn.

"Het zou kunnen dat één iemand werkelijk fysieke klachten heeft. Via sociale besmetting zou het kunnen dat anderen daarmee worden aangestoken, zelfs zonder prikken. We spreken dan van massa-sociogene ziekte. Dat wil zeggen dat we werkelijk fysieke klachten kunnen voelen, ook al is er geen aanwijsbare reden voor, wanneer er een hechte groep is en eventueel wat psychologische stress, angst of paniek aanwezig is."

Soms gaat het ook over geuren of smaken: in 1999 was er bijvoorbeeld heel wat te doen rond Coca Cola. Miljoenen flesjes en blikjes werden vernietigd nadat tientallen kinderen hadden gemeld dat ze misselijk werden na het drinken van Coca Cola.

Van Vaerenbergh heeft die zaak onderzocht, en eigenlijk was er toen heel weinig aan de hand. "Eén iemand heeft zich toen misschien misselijk gevoeld, al dan niet gelinkt aan het drinken van Coca Cola. Daarna ontstaat die massa-sociogene ziekte, waarbij iemand anders zich ook even onwel voelt en dat onmiddellijk ook gaat linken aan dezelfde oorzaak. En dat begint zich dan te verspreiden. Dus we gaan bepaalde signalen van ons lichaam plots herinterpreteren alsof ze een oorzaak vinden in - in dit geval - Coca Cola."

Wat opvalt is dat ook de periode een rol speelt. In dit geval gebeurde alles in de maand juni, niet toevallig de maand waarin voor jongeren examens plaatsvinden. "In de literatuur over massa-sociogene ziektes zien we dat een voorwaarde is dat er een hechte groep is. Het komt dus vaak voor op een festival of in een klas, waar mensen een band hebben met elkaar, en waar psychologische stress aanwezig kan zijn, zoals tijdens de examens."

Soms zijn de gevolgen van collectieve paniek groter dan louter economische schade, zoals het vernietigen van flesjes of blikjes. Een jammerlijk voorbeeld daarvan is de Love Parade in de Duitse stad Duisburg in 2010, waar te veel mensen tegelijk door een tunnel moesten. Er ontstond paniek, mensen werden vertrappeld en uiteindelijk overleefden 21 slachtoffers het niet.

"Op zulke momenten zet ons oude brein alles in het werk om te overleven", zegt Van Vaerenbergh. Het instinct neemt onze handelingen als het ware over. "Elk individu denkt zo. Dat is op zich positief, maar voor de groep is het nadelig. Want als iedereen zo snel mogelijk probeert weg te geraken, worden mensen vertrappeld en is de uitkomst minder goed dan als we de rust hadden bewaard."

Dat blijkt volgens Van Vaerenbergh ook uit verschillende experimenten: "Als er gezegd wordt om stevig door te stappen, maar niet alsof je leven ervan afhangt, dan kan iedereen de ruimte sneller verlaten dan wanneer er gevraagd wordt om te rennen voor je eigen leven. Dan doe je er langer over, dus dat is in ons eigen nadeel."

De festivalzomer staat voor de deur en na enkele coronajaren hebben we daar uiteraard liever geen angst voor nieuwe prikincidenten meer bij. En hoewel het dus bewezen is dat het nadelig is voor de groep als iedereen zijn eigen overlevingsdrang volgt, is dat in de realiteit gemakkelijker gezegd dan gedaan. Kun je in een geval van paniek op een festivalweide voorkomen dat de vluchtreactie het van je overneemt?

"Dat is niet zo simpel, omdat iedereen onderhevig is aan die onbewuste groepsdruk", legt Van Vaerenbergh uit. "Maar het is wel belangrijk dat je je ervan bewust bent dat die groepsdruk bestaat. Je moet ook een soort van kalmte proberen te creëren, door het orgaan in onze hersenen te doen beseffen dat we niet in paniek hoeven te zijn. Maar simpel is dat niet."