‘Als ik één ding geleerd heb in al die jaren van meditatie, dan is dat het vertrouwen in dat proces’

Over vriendschap en luisteren

“Vraag je eens af wat je zelf nodig hebt als je pijn of verdriet hebt, als je lijdt. Wat heb je dan nodig? Iemand die meteen met adviezen komt, iemand die zegt dat het allemaal wel in orde zal komen? Nee, natuurlijk niet. Wat je nodig hebt, is iemand die bij je komt zitten en luistert. Iemand die je accepteert zoals je bent, inclusief de pijn die je voelt.

“Iedereen kent de adviezen die gegeven worden als het niet gaat. Je hebt liefdesverdriet en ze komen je vertellen dat er nog genoeg vissen in de zee zitten. Je bent ontslagen en je krijgt meteen te horen dat je vast snel een nieuwe baan kunt vinden. Maar dat zijn allemaal zaken die je allang zelf bedacht hebt, die je allang weet, die iedereen weet. Het helpt niet om dat nog eens te herhalen. Als iemand zich niet lekker voelt, is het beste om bij die persoon te gaan zitten en te luisteren. Daar begint het mee. Soms is er niet eens meer dan dat nodig.

“Voor veel mensen is dat moeilijk. Ze weten geen blijf met het lijden van hun vrienden. Ik heb mensen met kanker gekend die vrienden verloren – niet omdat het slechte mensen waren, maar omdat ze zich geen houding konden geven bij dat lijden, omdat ze dat liever vermeden. Terwijl het net erg goed doet als iemand gewoon bereid is om te luisteren, zonder een oplossing te geven.

“Wel, als je aan zen doet, doe je dat met jezelf. Je komt als het ware bij jezelf zitten. Het is meer dan dat, maar het is ook dat. Je stopt even, gaat zitten en kijkt hoe het met je gaat, wat er op je afkomt. Je bent in zekere zin je eigen vriend die bij jou komt zitten. Ik heb een geleide meditatie waarin ik de mensen vraag om met zichzelf om te gaan zoals ze zouden willen dat iemand anders met hen zou omgaan. Niet alleen als het slecht gaat, trouwens, maar ook als het goed gaat. Het leven is niet alleen maar kommer en kwel.”

Over de geest die afdwaalt

“Ik heb nooit begrepen waarom meditatie en boeddhisme worden geassocieerd met zweverigheid. Voor mij verdient de Boeddha de prijs van de nuchterste mens ooit. Er bestaat een verhaal over monniken die allemaal mythologische en fantastische verhalen over de Boeddha aan het vertellen zijn. Hoe hij door engelen naar de aarde zou zijn gezonden, en noem maar op. Maar op een bepaald moment komt de Boeddha zelf bij hen staan en zegt hij dat er inderdaad iets heel wonderbaarlijks is aan de Boeddha: ‘Als er een gedachte opkomt, dan weet hij dat die gedachte opkomt. En als die gedachte verdwijnt, dan weet hij dat die gedachte verdwijnt.’ Dat is eigenlijk de kern van mindfulness. Bewust leven, je niet laten meeslepen door je gevoelens en gedachten.

“Je kunt meditatie ook beschouwen als een soort laboratorium: je legt als het ware jezelf onder de microscoop. Ik geef even een concreet voorbeeld: je mediteert en je probeert aanwezig te blijven bij wat er gebeurt, en je merkt hoe je geest voortdurend afdwaalt. Dat is op zich geen probleem, het afdwalen hoort bij wat er gebeurt. En op het moment dat je dat opmerkt, ben je weer aanwezig. Zo gaat dat, zo werkt je geest nu eenmaal. En dan merk je dat je jezelf begint te veroordelen: ‘Zie je wel, ik kan dit niet, ik dwaal altijd af.’

“De kans is groot dat je dat in andere situaties in je leven ook doet: jezelf altijd maar veroordelen en dan nog wel omdat je mislukt in iets wat onmogelijk is. Tegelijk besef je dat je er ook anders mee kunt omgaan, dat je even goed op een onbevangen, open en milde manier bij jezelf aanwezig kunt zijn. Dat is een ommekeer die je kunt maken: de bereidheid om te kijken, je niet te laten meeslepen – en als dat toch gebeurt, gewoon op te merken dat je meegesleept wordt en terug te keren, met mildheid, zonder veroordeling.”

Over verdriet en vertrouwen

“Ik heb mij, sinds ik mediteer, nooit meer zo wanhopig gevoeld als in mijn jeugd, als tussen mijn vijftiende en dertigste. Ik heb nog vaak in zak en as gezeten, ik heb nog verdriet gehad, natuurlijk, maar die existentiële wanhoop en duisternis, nee, die heb ik sindsdien zelf nooit meer op die manier ervaren. Ik heb geleerd om mij niet meer door pijn te laten meeslepen totdat ze alles overheerst, dat is het.

“Als ik één ding geleerd heb in al die jaren van meditatie, dan is dat het vertrouwen in dat proces. Vertrouwen in de mogelijkheid om aanwezig te blijven bij pijn, bij verdriet, bij mijn eigen pijn en bij de pijn van de ander. Voordat ik mediteerde, voelde ik hoe ik soms terugdeinsde voor het lijden van mijn patiënten en mij ongewild afsloot. Het is heel gemakkelijk om je achter een professionele façade te verbergen. Maar dat voelde niet goed. Het was niet hoe ik als psychiater wilde zijn.

“Maar door op mijn kussen te zitten – soms ook met eigen groot verdriet – en daar vertrouwen in te krijgen, kon ik pas aanwezig blijven en luisteren. Je zou kunnen zeggen dat ik niet tijdens mijn opleiding heb leren luisteren, maar op mijn meditatiekussen. En dat vertrouwen vindt ook weerklank bij de mens die voor je zit. Zo kan iemand zijn eigen vertrouwen en zelfvertrouwen terugvinden. Dat is wat ik mensen wilde meegeven, en dat niet alleen impliciet in het gesprek, maar rechttoe, rechtaan door ze te leren mediteren.

“Pijn is een begrip dat we voor verschillende dingen gebruiken. Gewone fysieke pijn, die kent iedereen. Je slaat met een hamer op je vinger en dat doet pijn. Maar wat ik leerde tijdens de lichaamsgerichte therapieën die ik gevolgd heb, is dat psychisch lijden ook pijn doet. Wie angstig is, voelt ook pijn. Emotionele pijn is ook fysieke pijn. Dat is logisch. Ons lichaam is het zintuig waarmee we voelen – dus psychische pijn voel je ook lichamelijk. Als je hart gebroken is, doet je hart echt zeer. Het zijn de spieren op je borstkas die zich opspannen, om precies te zijn, maar het voelt aan alsof je hart echt pijn doet. 

Wie in een depressie zit, voelt die pijn soms niet meer. Daarom bestaat er een belangrijk verschil tussen verdriet en een depressie. Verdriet is een normaal gevoel, een depressie is iets pathologisch. Mensen met een depressie kunnen vaak niet eens meer huilen en zouden als het ware willen dat ze nog eens iets zouden voelen, al was het maar een negatieve ervaring. Als het beter gaat, hoor ik soms dat ze opnieuw kunnen huilen, en dat ze daar blij mee zijn.

“Wat ik als psychiater eerst zal proberen te doen, is contact te maken in het lijden van de persoon die voor mij zit. Als je dat kunt, ben je al een hele stap verder. Als iemand zich in een zwarte, donkere ruimte bevindt, zal ik daar beginnen: hoe is het daar voor jou, in die ruimte? Bij een zware depressie zal ik antidepressiva voorschrijven. Als mensen die volgens mij echt nodig hebben maar ze niet willen, zal ik hen toch proberen te overtuigen, maar iemand overtuigen kun je alleen als je echt contact gemaakt hebt. Heel belangrijk is dat je die pillen niet per se hoeft te blijven nemen. Sommige mensen hebben hun antidepressivum levenslang nodig, maar in de meeste gevallen kun je er na enkele maanden mee stoppen.”

Over verscheurende keuzes

“Wat moet je doen als je een gezin hebt opgebouwd met een partner die je graag hebt, maar op een bepaald moment tot over je oren verliefd wordt op iemand anders? Je hart volgen en je partner verlaten? Of je verstand en je plichtsgevoel volgen en bij je partner en kinderen blijven? Eigenlijk is dat een valse tegenstelling. In beide keuzes zitten zowel je hart als je verstand. Als je bij je partner blijft, doe je dat ook met je hart. Als je voor de nieuwe liefde kiest, doe je dat ook met je verstand. 

Je kunt je hart en je verstand niet uit elkaar halen. En soms moet je zeer verscheurende keuzes maken. Daarin moet iedereen een eigen beslissing nemen, ook een psychiater of psychotherapeut kan dat niet in je plaats doen. Kiezen kan haast ondraaglijk moeilijk zijn. De vraag is nu of er een manier bestaat om een keuze te maken waar je vrede mee kunt nemen.

“Zelf heb ik alle belangrijke beslissingen in mijn leven genomen na een retraite, een week vol meditatie, omdat je dan een week niet direct met het probleem bezig bent. Je mediteert, je neemt waar wat er gebeurt, alles draait en kolkt in je hoofd, maar je bent heel bewust niet bezig met het nemen van een beslissing. Het is moeilijk om andere mensen raad te geven hoe ze een lastige keuze moeten aanpakken, maar mij hebben die retraites altijd wel geholpen. 

Op een bepaald moment klaart de situatie uit en wordt het duidelijk wat je moet kiezen. Dat raad ik mensen ook soms aan. Wacht gewoon, wacht totdat de situatie een beetje is uitgeklaard, wacht tot het moment dat je de keuze niet langer kunt uitstellen. Misschien wordt er dan wel een optie zichtbaar voor je.”

Over de bril van psychiaters

“Psychiaters lopen het risico om de wereld door een nogal pessimistische bril te bekijken. Dat heeft onder meer te maken met de invalshoek waardoor we kijken en de selectie van mensen die wij beroepshalve zien. Datzelfde geldt evengoed voor journalisten, die ook vanuit hun eigen hoek de wereld observeren en alles door hun lens naar hun publiek vertalen. Idem dito voor politici, voor een arts op intensieve zorgen, voor een bedrijfsleider, noem maar op. 

Iedereen heeft zijn eigen manier om naar de dingen te kijken. Onlangs praatte ik met een notaris en die ziet ook niet altijd de fraaiste kant van de mensheid – denk maar aan de vele familieruzies en erfeniskwesties waarmee notarissen te maken krijgen.

“Als psychiater zie je veel menselijk leed en hoor je veel verhalen over geweld. Je komt dingen te weten die andere mensen niet weten, niet willen weten zelfs. Het is een risico van het vak dat je almaar harder wordt, uit zelfbescherming. Dat is voor mij nooit een optie geweest. Gelukkig had ik mijn meditatie.

“Het is wel belangrijk dat je ook als psychiater blijft beseffen dat het vaak om groot en uitzonderlijk leed gaat. Dat het dus niet de regel is, dat je patiënten niet representatief zijn voor de rest van de mensheid. Het is ook een misverstand dat je alles wat misgaat in de wereld door een pathologische bril kunt bekijken. De wereld is niet ziek. Het is niet omdat er veel leed is, dat je hele wereldbeeld daarop gebaseerd moet zijn. Ik zeg niet dat veel van mijn collega’s dat doen, maar sommigen hebben af en toe die neiging.”

Over de schoonheid van de mens

“Mijn kijk op de mens is juist ten goede veranderd door mijn vak. Ik ben mij nu meer dan ooit bewust van de schoonheid van de mens, omdat je die schoonheid ook ziet, dwars door het lijden en de verschrikkingen heen. Je ziet mensen die standhouden en proberen zich overeind te trekken en het goede te doen. Je ziet behalve leed ook kwetsbaarheid en goedheid, weerbaarheid. Je ziet hoe mensen elkaar steunen en helpen. Dat is wat ik vooral onthoud van al die jaren als psychiater. Dat onthoud ik meer dan het geweld, dat er natuurlijk ook is, daar mag je niet blind of doof voor zijn – ik heb dingen gehoord die je niet wilt weten, ik kan verhalen vertellen waarvan de meeste mensen wakker zouden liggen, maar dat ga ik niet doen. 

Mijn boodschap is dat er onder alles wat misloopt een bodem van goedheid en zorg en samenwerking ligt. Ik heb dat ook wel eens tegen mijn goede collega Dirk De Wachter gezegd: ‘Ik deel voor een stuk de diagnose die jij stelt in Borderline Times, maar mijn mindfulness begint waar jouw boek eindigt.’ En het klopt dat Dirk een snaar heeft geraakt, dat zijn boek veel aandacht heeft getrokken, maar dat kun je ook zeggen over mindfulness. Ook de schoonheid raakt veel mensen.

“Ik zie dingen die mislopen, ja. Maar ik denk niet dat je mag zeggen dat het de norm is. Het is goed dat we benoemen en aanklagen wat scheef zit. Je kunt maar iets doen aan een probleem als je bereid bent om het onder ogen te zien. De mensheid heeft al vele grote crisissen gekend. Soms gaan de dingen zo hard mis dat de samenleving volledig instort. 

De inval in Irak in 2003 heeft daar een zodanige chaos gecreëerd dat er een zwart gat ontstond waarin IS kon groeien. Dat is de totale instorting van samenleven. Maar mensen kunnen zich altijd herpakken, dat hebben ze tot dusver altijd al gedaan. Het vertrouwen kan verdwijnen, maar het komt altijd terug.”

Edel Maex, Het kan anders. Naar een ommekeer in ons denken en doen, Lannoo, 152 p., 19,99 euro.