‘Een jaar geleden schilderde ik een portret van Poetin. Noem het een voorgevoel’

Toen ik vorig voorjaar in zijn atelier was om de schilderijen te bekijken die onder de titel Seconds zouden worden tentoongesteld bij Zeno X Gallery, was hij er al aan bezig. Vier grote lappen canvas, met tape vastgemaakt aan de muur, met alleen maar rode en blauwe stippen en grijze vegen erop, plus een datum in de rechterbovenhoek. Hij was in zijn nopjes, hij kon er niet over zwijgen.

Nu zijn die vier doeken de sleutelwerken van Eternity, de nieuwe tentoonstelling van Luc Tuymans bij David Zwirner in Parijs.

De beelden zijn gebaseerd op grafieken van de Italiaanse designer en researcher Mauro Martino, die aan het wereldvermaarde Massachusetts Institute of Technology (MIT) het ‘visuele AI-lab’ van IBM leidt. Martino visualiseerde alle Amerikaanse verkiezingsuitslagen sinds de Tweede Wereldoorlog, plus het stemgedrag van de verkozenen in het Huis van Afgevaardigden. De rode stippen zijn de afgevaardigden van de Republikeinse partij, de blauwe stippen die van de Democraten. Maar het belangrijkste zijn de grijze vegen die de rode en blauwe stippen met elkaar verbinden: die staan voor het aantal keren dat Republikeinen en Democraten hetzelfde stemgedrag vertoonden in het Huis, en dus samenwerkten of het met elkaar eens waren. Hoe intenser de samenwerking, hoe donkerder het grijs.

Na WO II zweven de blauwe en rode stippen nog decennialang in een grijze wolk. Maar gaandeweg vervaagt het grijs tot een lichte nevel. En sinds het begin van de 21ste eeuw is het helemaal verdampt en vormen de rode en blauwe stippen aparte wolken, als eilanden die uit elkaar drijven.

De studie uit 2015 waarvoor Martino deze visuals heeft gemaakt, is gebaseerd op 32 verkiezingsuitslagen. Tuymans heeft er vier momenten uitgepikt: 1951 (onder Harry Truman), 1967 (Lyndon Johnson), 1989 (George Bush Sr.) en 2011 (Obama).

“Zet die vier beelden naast elkaar, en je ziet genoeg”, zegt Tuymans. “De Verenigde Staten zijn twee aparte, hopeloos gepolariseerde landen geworden. De Verdeelde Staten van Amerika.”

De schilderijen zijn getiteld Polarisation (I – IV). Ze zijn een vervolg op de vier monumentale doeken met cijfers (Numbers) uit zijn vorige expo bij Zeno X Gallery.

Luc Tuymans: “Die schilderijen verwezen naar de pandemie, toen we elke dag opnieuw werden geconfronteerd met cijfers en statistieken: de besmettingscijfers, de dodentallen. De cijfers waren zo geschilderd dat ze leken te vibreren, als op een oud tv-scherm.

“De Polarisation-reeks gaat voor mij over de gevolgen van de pandemie. Vrijwel elke grote pandemie uit de geschiedenis had ook grote politieke gevolgen, en meestal waren die niet positief. Tijdens de pandemie waren er mensen die dachten dat we, eens het virus verslagen was, snel zouden terugkeren naar de oude orde van de dag, alsof er niets gebeurd was. Ik was niet zo optimistisch. Toen ik nadacht over de mogelijke gevolgen, dacht ik: oorlog.

“De polarisering in de VS is natuurlijk al een tijdje bezig. Dat kun je goed volgen op de data maps van Martino. In die zin is ze veeleer een voorbode van wat er nu gebeurt, dan een gevolg van de pandemie. Maar het punt is dat de polarisatie de democratie dramatisch heeft verzwakt. De bestorming van het Capitool in Washington, op 6 januari 2021, op het hoogtepunt van de pandemie, heeft dat voor iedereen duidelijk gemaakt. De aanstichter ervan was Donald Trump, zowat de belichaming van de polarisering. Op dat moment hebben de vijanden van de democratie, in Rusland maar ook in China, gedacht: now is the time, nu is de tijd rijp voor oorlog tegen de democratie.”

Tuymans heeft de visuals van Mauro Martino 180 graden gedraaid. Ze staan nu verticaal in plaats van horizontaal. En het jaartal dat hij erbij heeft geschilderd staat in een wat ouderwets korps.

“Bewust”, zegt hij. “Opstaand in plaats van liggend, portretmodus in plaats van landschapsmodus. Waardoor het bijna een portret van een land wordt, in plaats van een weergave van een politiek landschap. De datum personaliseert het beeld nog meer. Alles is heel manueel, ambachtelijk uitgevoerd, waardoor het totaal niet meer lijkt op een nauwkeurige grafiek uit een wetenschappelijke publicatie.”

Poetin zit aan de knoppen

Toen hij aan oorlog dacht, verscheen Vladimir Poetin voor zijn geestesoog.

Tuymans: “Noem het een voorgevoel. (lacht) De polarisering in de VS, en ook in Europa, wordt aangedreven door interne dynamieken, maar ze wordt ook van buitenuit gevoed en gestuurd. Onder meer vanuit Rusland, dat weten we sinds de verkiezing van Trump. De Russische trollenfabrieken en cybercriminelen draaien overuren, en achter de schermen zit Poetin aan de knoppen. Met alle gevolgen van dien, niet alleen in de VS, maar ook in Venezuela, het land van mijn vrouw, in Cuba, in Syrië en in tal van landen in Afrika. Boven zowat elk antidemocratisch manoeuvre in de wereld hangt de schaduw van Poetin. Het is dus vrij logisch dat je aan hem denkt als je aan oorlog denkt.

Gelijktijdig met de Polarisation-schilderijen heeft Tuymans een portret van Poetin geschilderd. Het hing vorig jaar al in zijn atelier – exact een jaar voor de oorlog met Oekraïne uitbrak. Maar het zal geen deel uitmaken van deze tentoonstelling.

Tuymans: “Nee, want dan gaat Poetin met alle aandacht lopen. Dat gun ik hem niet. (grijnst) En het zou ook kunnen worden opgevat als makkelijk scoren, ook al heb ik dat portret dus ruim een jaar geleden gemaakt.”

Wat gaat u met die ‘Poetin’ doen? Vernietigen?

Tuymans: “Hij wordt nu even uit de markt genomen. We zullen wel zien wat ermee gebeurt.”

Is het afhankelijk van de afloop van de oorlog in Oekraïne?

Tuymans: “Wie kan voorspellen hoe lang dat conflict gaat duren? Hoe lang zal het de aandacht van de wereld kunnen vasthouden? Of wordt het een uitputtingsslag? Ik weet het niet, ik ben geen waarzegger.”

Ironie van de geschiedenis: Tuymans heeft Poetin vereeuwigd, maar bijna had Poetin Tuymans goed te pakken. Toen Rusland Oekraïne binnenviel, maakten zes schilderijen van Tuymans deel uit van een grote, prestigieuze tentoonstelling in de New Tretyakov Gallery in Moskou. Titel van de expo: Diversity United – het belang van een verenigd Europa in tijden van politieke onzekerheid. De expo werd voortijdig stilgelegd. De kunstwerken – 150 stuks van 100 kunstenaars uit 34 landen – geraakten nog het land uit. Hoe dat is gegaan, daar wil niemand over spreken. Als Poetin en zijn getrouwen niet zo’n totale cultuurzeloten waren, hadden ze een immens symbolisch kapitaal in beslag kunnen nemen, een Europees cultuurpatrimonium ter waarde van tientallen miljoenen euro’s.

De rode bom

Het titelbeeld van de nieuwe tentoonstelling is Eternity: een oranjerode bol op een doek van bijna 9 vierkante meter.

Tuymans: “Het is gebaseerd op een maquette die, hoogstwaarschijnlijk, in de jaren dertig is gebruikt in het onderzoek van de Duitsers naar een atoombom. De rode bol staat voor de kern van de bom, voor radiatie en uranium. Het beeld komt uit een YouTube-documentaire over de geheime wapens van de nazi’s. Ik heb het ding zo groot geschilderd, omdat ik wil dat de toeschouwer de hitte en de straling bij wijze van spreken vóélt. Dat rood is zo heftig, dat het zelfs in mijn atelier een weerspiegeling gaf op de vloer. Als het schilderij uitgelicht wordt, zal het nog krachtiger zijn.

“Jammer genoeg is het opnieuw relevant om het over nucleaire dreiging te hebben. In de Koude Oorlog dienden de wederzijdse dreigementen vooral om onderhandelingen over ontwapening te forceren. Niemand kon zich voorstellen dat ze echt zouden worden ingezet. Vandaag zijn er tactische kernwapens. De inzet daarvan is wél denkbaar.

“Tegelijk is Eternity een beeld waar een zekere schoonheid van uitgaat. Althans, dat ambieer ik ermee. Ook daarom moest het zo groot zijn. Ik had de schilderijen van Mark Rothko in m’n achterhoofd, een oude fascinatie. Die lijken ook straling af te geven, puur door de kracht van de kleuren.”

En dan is er nog dat beeld van een oudere witte man, duidelijk de schilder zelf, die ligt te dobberen op zee. Een zelfportret genaamd See.

Tuymans: “Het is geschilderd naar een foto die Carla (Arocha, zijn vrouw, DI) heeft genomen. Na de zoveelste lockdown konden we eindelijk haar broer en diens vrouw en kinderen gaan opzoeken in Madeira, waar ze naartoe zijn gevlucht vanuit Venezuela. We zaten in een hotel aan zee. Carla stond op het balkon, ik lag in zee. Ik heb de foto, die ze heeft genomen met haar iPhone, heel close getrokken. Dat beeld heb ik geschilderd. Ik beschouw het niet als een zelfportret. Het is een portret van een angry old man. Zijn lichaam is wit, zijn hoofd is verkleurd door de zon. Zijn ogen zijn zwarte gaten en hij heeft een verbeten trek om de lippen. Hij ziet er ook wat onbeholpen uit. Hij lijkt verloren, zoals hij daar drijft op de golven.

“Dat ik die man ben vind ik, euh, grappig. Maar dat is dan ook het enige grappige beeld van de tentoonstelling.”

Staat See misschien symbool voor de ouder wordende, witte, mannelijke heterokunstenaar, die zijn onwankelbaar gewaande positie bedreigd ziet door de jonge generatie kunstenaars en curatoren, divers van kleur en gender, die vandaag de kunstinstellingen en de kunstmarkt bestormen?

Tuymans: “Dat kun je er ook in lezen. Maar ik breng het wel met de nodige zelfspot. Ik ben ondertussen veertig jaar bezig. Het is niet meer dan logisch dat er verandering komt en dat nieuwe generaties hun plek opeisen. Sterker nog: dat móét gebeuren. Maar mensen uitsluiten om redenen die met identiteitspolitiek te maken hebben, dat is ook polarisering, hè. In de VS dreigen kunstenaars geplet te worden tussen wit suprematisme aan de ene kant en Black Lives Matter aan de andere kant. Als de woke-cultuur een nieuw fundamentalisme wordt, verwant aan het calvinisme, dan schieten we niet op. Dan krijg je vernauwing in plaats van vernieuwing. En daar heeft niemand baat bij.”

Sinds zijn grote overzichtstentoonstelling in Palazzo Grassi, amper drie jaar geleden in Venetië, is Luc Tuymans alweer aan zijn derde galerieshow toe en heeft hij zijn catalogus uitgebreid met alweer vijftig nieuwe schilderijen. Die hebben met elkaar gemeen dat ze opvallend groot zijn, en dat de stand van de wereld er meer dan ooit doorheen zindert, zichtbaar dan wel voelbaar. Terwijl de wereld zijn samenhang verliest, wordt de kunst van Tuymans steeds scherper en samenhangender.

Op het einde van het gesprek verklapt hij nog gauw de titel van zijn volgende tentoonstelling, die naar alle waarschijnlijkheid in Los Angeles zal plaatsvinden: The best is yet to come. Zijn sarcasme zal hij nooit verliezen.

Luc Tuymans, Eternity, tot 23 juli bij David Zwirner in Parijs. www.davidzwirner.com