Wíllen lezen maar er niet meer aan toekomen: het is een collectieve aandoening

Ik ben de verpersoonlijking van het probleem van de tijdgeest. Ik lees graag, heel graag zelfs, maar ik lees niet meer. Nu goed, ik lees natuurlijk wél nog. Hoeveel minuten mijn trein vertraging heeft. Een Twitter-­discussie over kernenergie. De voorgaande zinnen, om te zien of de cadans wel juist zit. Wie schrijft, die moet immers lezen, en wie een ­beetje slim wil overkomen, doet zijn research. Om te kunnen tikken dat ik niet meer kan lezen, heb ik dus, ironisch genoeg, moeten lezen, al merk ik dat mijn ogen over zinnen stuiterden als keitjes op het water. Ze raken de oppervlakte wel, maar gaan zelden dieper dan dat wat in een oogopslag merkbaar is.

Ik lees dus nog wel. Maar ik léés niet meer. Terwijl ik doorgaans uren kon verdwijnen in de pagina’s van een boek, getransporteerd naar nieuwe of oude werelden, geconsumeerd door iemands gedachtegang of een spannende plot, vind ik het vandaag een karwei. Alsof ik van densiteit veranderd ben, lukt het me niet meer om opgeslorpt te raken. De stapels ongelezen boeken naast mijn bed, op mijn vensterbank en op mijn salontafel worden steeds groter, maar in tegenstelling tot die gekafte kleinoden heb ik geen ruggengraat. Waar ik ze vroeger kraakte met de gusto van een chiropractor, blijven de titels op de smalle kartonstrook vandaag gevrijwaard van vouwen.

Slump

Ik ben bij lange niet de enige, bevestigt Jorien Caers, uitbaatster van de Antwerpse wijn- en boekenzaak ­Luddites, die mijn huis geregeld van papierwaren voorziet. “Mensen komen hier aan de kassa en lachen dat dit weer exemplaren zijn voor hun to-be-read pile.” Voor alle duidelijkheid: er is niets mis met boeken kopen om ze niet of pas veel later te lezen. Volgens de Libanees-Amerikaanse statisticus Nassim Nicholas Taleb staan ongelezen boeken symbool voor het verlangen om meer te lezen en te blijven leren.

Er is echter wel iets mis met wíllen lezen maar er niet meer aan toekomen. Het is een collectieve aandoening die op het goedevoornemenslijstje van zowat iedere sterveling prijkt, maar ook voormalige veellezers laten de letters de laatste tijd aan zich voorbijgaan. Een vriend die zijn brood verdient met schrijvers interviewen en wiens Instagram doorgaans uitpuilt van jaloersmakende foto’s van een boek in een wijnbar, een boek in het licht van een glas-in-loodraam, een boek op een bankje in het park, moet toegeven dat de enige exemplaren die hij daadwerkelijk nog kán doorploegen, diegene zijn die hij móét doorploegen. Boekfluencer Femke Lippens (24), die op TikTok als loonieslibrary boekentips en -reviews post, kan zelfs dát niet meer. ‘Reading slump’ heeft ze voor alle duidelijkheid in haar gebruikersnaam gezet. Zo is haar publiek ervan op de hoogte dat ze even geen nieuwe boekencontent zal posten.

“Vroeger las ik zeven boeken per week, nu heb ik al een maand niets kunnen lezen”, lacht ze een beetje wrang. “Nochtans heb ik genoeg aanleidingen: ik heb zoveel boeken die ik nog graag zou willen lezen, en uitgevers sturen me ook vaak exemplaren van romans die nog niet uitgekomen zijn.” Lippens heeft al wel vaker in zo’n reading slump gezeten. Sterker nog: die leesmoeheid is de reden waarom ze vandaag over boeken post. “Ik had toen al vier jaar geen boek vastgehad, tot ik op TikTok een filmpje zag over Heartstopper van Alice Oseman. Dat boek heeft mij uit de langste reading slump van mijn leven getrokken. Ik weet zeker dat ik hier ook wel weer uit zal komen, ik heb bijvoorbeeld elke dag een boek bij me ‘voor het geval dat’, maar tot nog toe werken mijn oude trucjes niet.”

Ik weet het. U wil die trucjes weten. Maar als u nu deze pagina louter scant op zoek naar uw fix, dan bent u deel van het probleem.

Docent Ruud Hisgen en boekhistoricus Adriaan van der Weel stellen in hun boek De lezende mens (2022) dat het scannend of bladerend lezen, wat u dus zou doen mocht u deze zinnen slechts diagonaal onder uw blik laten passeren, steeds meer het diepe en het immersieve lezen is gaan vervangen. ‘De toekomst van een samenleving waarin steeds minder lang, diep en aandachtig gelezen wordt ziet er bedenkelijk uit.’

De wetenschap zegt dat gewoon het feit dát u leest minstens even belangrijk is als wát u leest. Zo heeft onderzoek al aangetoond dat mensen die een aantal uren per dag spenderen aan boeken lezen langer leven dan zij die niet lezen of zij die alleen krantenartikels lezen. Fictie lezen, zo blijkt uit een andere studie, zorgt er bovendien voor dat je creativiteit gestimuleerd wordt en je empathisch vermogen groeit.

Canadese onderzoekers zagen dan weer dat mensen die vaak lezen een minder grote nood hebben aan wat men cognitive closure noemt − mensen die een hoge nood aan cognitive ­closure ervaren, vinden het moeilijk om in verwarrende of nieuwe omstandigheden voortschrijdend inzicht te praktiseren. Ze zijn daardoor vatbaarder voor complottheorieën en fake news en worden minder rationeel in hun denkproces. Fictie lezen, zo concludeerde de studie, zorgt er net voor dat je een meer open geest hebt, beter om kunt met onzekerheid en je informatie zorgvuldiger kunt bekijken en verwerken.

Volgens Hisgen en Van der Weel heeft lezen een belangrijke rol gespeeld in de uitbouw van onze moderne maatschappij, maar is het hyperlezen − dat wat onze scrollduim passeert − gaandeweg het diepe lezen gaan vervangen. Zoals ik al schreef: we lezen nog wel, maar we lézen niet meer. En dat is eigenlijk niet zo verwonderlijk.

Het gemiddelde, bewuste, begaafde en gefocuste menselijk brein kan zo’n 50 bits aan informatie per seconde in zijn werkgeheugen verwerken − dat zijn zo’n 300 woorden, 15 tweets of een halve commentsectie onder een pasta­recept per minuut. Wie zijn brein constant over die limiet duwt, kan te maken krijgen met wat men cognitieve overbelasting noemt. En dan zegt het brein tijdelijk nee.

Smaakmakers

Dat wil echter niet zeggen dat (te) veel lezen er automatisch toe leidt dat u verplicht periodes van niet-lezen moet inlassen. Ook andere hersenprikkels zoals pijn, verdriet of stress kunnen aan de basis van cognitieve overbelasting liggen. Dat laatste speelt Lippens vooral parten. “Ik denk dat de druk mij momenteel te hoog is, net omdat ik zoveel boekgerelateerde verplichtingen heb. Als contentcreator heb je de drang om steeds de nieuwste boeken te posten, terwijl er ook een heleboel boeken op me liggen te wachten die ik graag zou willen lezen maar die al wat langer uit zijn. Het is gek dat ik die druk voel, want ik wéét dat er geen houdbaarheidsdatum op boeken staat. Maar op TikTok is de book community zo levendig en zijn er zoveel boeken die plots gaan trenden dat ik het amper nog kan bijhouden.”

Volgens Iedereen Leest, de organisatie rond lezen en leesbevordering, moet je intrinsieke leesmotivatie bevorderd worden door de drie psychologische basisprincipes die we nog kennen van tijdens de lockdown. Zelf kunnen kiezen wat je leest en hoe je leest (autonomie en competentie) en datgene wat je leest delen met anderen en erover praten (verbondenheid), bijvoorbeeld via een boekenclub, zijn zo uitstekende voorbeelden.

“Ik zit inderdaad om die reden ook bij verschillende boekenclubs, maar momenteel heb ik zelfs het boek dat ik zelf heb gekozen voor mijn eigen club nog niet gelezen.” Lippens lacht. De twintiger tipt dat ze doorgaans van haar leesmoeheid afraakt door op een andere manier te gaan lezen: een audioboek bijvoorbeeld, of een graphic novel. “Misschien moet je het jezelf ook wat makkelijker maken en de Kindle-­app op je iPhone downloaden, zodat je altijd een boek bij je hebt. Of probeer eens iets wat niet te veel inspanning vergt, zoals een youngadultroman.”

Caers vraagt klanten die boekgeblokkeerd zijn altijd naar wat ze als kind graag lazen. “Of misschien zelfs wat ze destijds voorgelezen hebben gekregen. Of wat voor films ze kijken om te ontspannen. Je moet er een positieve connotatie mee hebben. Voor mij werkt een melige romcom altijd, dus daar grijp ik ook naar terug in de rekken wanneer ik in een dip zit. Soms heb je een smaakmaker nodig om weer te vertrekken.”

Young adult. Romcom. Makkelijke boeken. Het zijn doorgaans niet de turven waarmee u graag uitpakt op de trein, op een terrastafel of op sociale media. Daarin schuilt ook een grote oorzaak van onze wijdverbreide leesmoeheid: we verzaken aan het plezier dat een boek ons kan geven en denken alleen nog aan wat we eruit kunnen halen om onszelf of ons imago te verbeteren. De gehypete covers. De prijswinnaars. Non-fictie. Waarom zou ik immers een aantal uur per week verkwisten aan een verhaal dat me niets zal bijbrengen als mens of als merk?

Het is die verkrampte houding die me uiteindelijk tot bij de bibliotheek heeft gebracht, een schatkist aan leesvoer dat ik anoniem mee kan nemen, vrijblijvend ook. Wanneer ik na enkele pagina’s beslis dat ik een boek toch niet zo goed vind, kan ik het gewoon terugbrengen. Ik durf nieuwe genres en andere schrijvers uit te proberen en bovendien leg ik mezelf ook een milde deadline op omdat je een boek maar voor een aantal weken mag bijhouden.

Snobisme

Ik ben niet de enige die de afgelopen jaren de bibliotheek heeft (her)ontdekt, en daar zit de pandemie uiteraard voor iets tussen. In 2020 bracht 45 procent van de Vlamingen een bezoek aan de openbare bibliotheek in zijn eigen gemeente. 9 procent stapte zelfs meer dan twaalf keer de bibliotheek binnen. Zo’n 85 procent van de Vlamingen is dan weer tevreden over de bib als voorziening. Dat alles blijkt uit de nieuwe cijfers van de Gemeente-Stadsmonitor. Van de bibgebruikers las 65 procent ook meer tijdens de coronacrisis, vult het gebruikers­onderzoek van Universiteit Antwerpen en de Vlaamse Vereniging voor Bibliotheek, Archief & Documentatie (VVBAD) aan.

Bibliotheekmedewerker Tamara gebruikt haar Twitteraccount @Tamasutraaa om de liefde voor bibliotheken én voor lezen weer nieuw leven in te pompen. “Ik word soms kwaad van de manier waarop lezen als iets elitairs benaderd wordt. Als ik leeslijsten uit het middelbaar zie, zie je hoe achterhaald ze zijn. Als je tieners alleen verplichte lectuur oplegt zoals Tim ­Krabbé of Willem Elsschot, verliezen ze de liefde voor het lezen. Terwijl er zulke fantastische youngadultboeken bestaan die over actuele ­thema’s gaan. Liefdeloos bijvoorbeeld, over een aseksuele tiener, of The Hate U Give over racisme. Ik merk dat ik met dat soort tips tieners plots wél weer meekrijg in de boekenwereld.”

In wezen komen alle tips die ik sprokkel op hetzelfde neer: tenzij u een hersenbloeding heeft (googel nooit waarom u plots dingen niet meer kunt), is het belangrijk om alle noties over wat u denkt dat lezen zou moeten zijn los te laten. 

Of zoals Tamara het verwoordt: “Lees verdorie wat je wil lezen, hoe je wil lezen. Jij steekt tijd in boeken, jij leest ze, jij ondergaat ze, jij beleeft ze. Zorg dan ook dat je er helemaal in ondergedompeld kunt worden en dat je je kunt laten meevoeren door het boek. Lees als volwassene een jeugdboek. Lees een prachtig geïllustreerd prentenboek. Lees in het Nederlands. Lees in het Engels. Lees in het Duits. Het maakt niet uit, zolang je er maar plezier uit haalt, zolang je maar kunt huilen en lachen en meevoelen met de personages in je boek. Maar léés! En lees. En lees dan nog wat meer.”