Dit weekend opent het KMSKA met toeters en bellen, maar waar zitten de vrouwen in de museumcollectie?

Amper 1,21 procent van de kunstwerken in de collectie van het KMSKA werd geschilderd of gebeeldhouwd door een vrouw. Dat blijkt uit cijfers die VRT NWS opvroeg. Dat percentage ligt nóg lager als je niet de inventarisnummers, maar alle kunstwerken in het depot apart telt. 

Hoofdconservator Nico Van Hout heeft het over miskende kunstenaressen: "Nauwelijks 28 kunstenaressen zijn in het museum met werk vertegenwoordigd. In de voorbije eeuwen werd vrouwen de toegang tot het kunstonderwijs ontzegd. Dat is een jammerlijke, historische realiteit." De meeste kunstenaressen in die tijd konden enkel schilderen omdat iemand in hun familie al actief was als kunstenaar. 

Wat "goed" werd bevonden - en dus bewaard moest worden in een museum - werd bepaald door mannen. Ook dat maakt dat een historische kunstcollectie zoals die van het KMSKA erg weinig vrouwen bevat. 76 kunstwerken, op een totaal van 6.263 werken. We belichten de vijf meest opvallende uit de collectie:

Eerlijk is eerlijk, het oudste zelfportret uit onze contreien hangt niet in Antwerpen, maar in het Zwiterse Basel. Het is hier wel geschilderd, door de Antwerpse kunstenares Catharina van Hemessen. Het KMSKA bewaart een ander, anoniem portret van van Hemessen, dat je hieronder kan bekijken. 

Als dochter van een bekend kunstschilder, Jan Sanders van Hemessen, had ze bijna 500 jaar geleden toegang tot zijn atelier en werd ze daar wellicht door haar eigen vader opgeleid. Van Hemessen werd uitzonderlijk opgenomen in de Sint-Lucasgilde en kreeg toestemming om les te geven. 

Clara Peeters was volgens het KMSKA de grondlegger van het visstilleven, een populair genre in de 17e eeuw. Vis was op dat moment zowat het belangrijkste onderdeel van de maaltijd. Vermoedelijk specialiseerde Peeters zich in dit soort stillevens omdat je als vrouwelijke kunstenaar geen naakte modellen mocht schilderen. De keuken was een veiliger terrein. 

Er zijn 39 gesigneerde schilderijen van Clara Peeters bewaard gebleven, zoals dit schilderij met karper en snoek. Haar handtekening staat links onderaan, op de tafelrand. Je vindt vergelijkbare werken in het Prado in Madrid en in het Rijksmuseum in Amsterdam. Peeters is een van de vijf vrouwen uit die periode, van wie werk wordt bewaard in het KMSKA. 

Terwijl de zeldzame vrouwelijke kunstenaars zich in de 17e eeuw moesten behelpen met wat ze thuis vonden, kon Michaelina Wautier wel voluit gaan. Zij deelde een schildersatelier met haar broer in Brussel, en kon daar ook werken met levende modellen. Haar werken waren populair, aartshertog Leopold-Wilhelm had vier schilderijen van haar in zijn bezit.

Wie Wautier hier schilderde is niet bekend, mogelijk gaat het om nichtjes van de kunstenares. Lange tijd dachten experts dat dit een werk was van Thomas Willeboirts Bosschaert, het schilderij is pas 19 jaar geleden toegeschreven aan Michaelina Wautier. Het krijgt nu een prominente plaats in de oude zalen van het museum.

In het groene salon van het museum hangt dit schilderij met de titel "Onbescheiden", het is een van de werken waarmee de Nederlandse Henriette Ronner-Knip faam verwierf in Brussel, eind 19e eeuw. De kat werd in die tijd een populair huisdier van de burgerij, en Ronner Knip was er als de kippen bij: speelse katten in fraaie decors werden haar handelsmerk. Het salonpubliek was dol op haar taferelen.

Henriette leerde het vak bij haar vader Josephus Augustus Knip, vooral bekend als schilder van landschappen. Dit schilderij werd door het KMSKA aangekocht in 1898, tegen de verminderde prijs van 4.500 frank.

"Mijn eerste schilderij in kubistische stijl", zo omschreef Marthe Donas dit stilleven zelf in haar notities. Begin 20e eeuw volgt de 17-jarige Marthe Donas les aan de Antwerpse Academie, tegen de wens van haar vader in. Nog tijdens de Eerste Wereldoorlog belandt ze in Parijs, waar ze in 1916 het kubisme ontdekt.

Het KMSKA beseft dat het de historisch gegroeide achterstand nooit kan wegwerken, het museum wil wel extra aandacht geven aan hedendaagse, vrouwelijke kunstenaars. Op het Museumplein voor het museum ligt de omgekeerde fontein van de Spaanse Cristina Iglesias en later dit jaar wordt op de lege sokkel aan de ingang een nieuw kunstwerk van de Vlaamse Lili Dujourie geplaatst. De mozaïekvloer bovenaan de trappen werd dan weer bedacht door de Belgisch-Libanese Marie Zolamian. 

"We moeten als museum de vinger aan de pols houden", erkent Nico Van Hout van het KMSKA. "Wij willen werken van mensen met een andere cultuur tonen en we willen graag bezoekers met een andere achtergrond in onze zalen krijgen, maar de collectie is wat ze is. Er bestaan geen zwarte of vrouwelijke Michelangelo’s. Als je naar de kunst uit het verleden kijkt in West-Europa: die is wit en christelijk. Je kan de maatschappij van vandaag niet overbrengen naar het verleden." 

"De historische ongelijkheden tussen mannen en vrouwen of tussen hetero en homo, die kunnen we niet aanpassen. Je kan wel aanwijzen waar de fouten van het verleden liggen", besluit Van Hout. "Wij kunnen dat beeld enkel veranderen door tentoonstellingen en door samenwerkingen met hedendaagse kunstenaars."