‘Gaat het slecht met onze hormonen, dan ook met onze gezondheid’: wat kun je doen om problemen te voorkomen?

Onze hormonen spelen een cruciale rol tijdens ons hele leven. Ze regelen onze ontwikkeling in de puberteit, zorgen voor een succesvolle zwangerschap en leiden het verouderingsproces. “Gaat het fout met onze hormonen, dan gaat het dus ook goed fout met onze gezondheid. Als arts zie ik veel mensen met hormoonstoornissen”, zegt Max Nieuwdorp, internist-endocrinoloog, hoogleraar en afdelingshoofd bij het Amsterdamse Universitair Medisch Centrum.

Die stoornissen ontstaan vaak door een slecht werkende schildklier, diabetes of door te veel of te weinig stresshormoon. “Er wordt vaak gezegd dat wij ons brein zijn, maar het zijn eigenlijk onze hormonen die bepalen hoe ons brein met ons lichaam praat. Als de manier waarop die boodschappen worden doorgegeven verstoord wordt, bijvoorbeeld in de puberteit of de menopauze, dan beïnvloedt dat je alledaagse leven.”

Dertig tot vijftig hormonen

Naar schatting bestaan er tussen de dertig en vijftig verschillende hormonen. “De belangrijkste daarvan zijn het schildklier- en stresshormoon, insuline en de geslachtshormonen oestrogeen en testosteron”, legt de arts uit. “Het schildklierhormoon is de thermostaat van ons lichaam. Het bepaalt onze lichaamstemperatuur, onze vertering en onze stofwisseling. Het heeft effect op alle cellen van ons lichaam. Dat geldt in mindere mate ook voor de stresshormonen adrenaline en cortisol.”

Bij patiënten die lijden aan het chronisch vermoeidheidssyndroom (cvs), depressies of covid, wordt de bijnier die cortisol produceert minder goed door het brein aangestuurd. “Daardoor kan het lichaam soms niet meer goed reageren op een stressvolle situatie. Dat maakt long covid zo interessant: ook al is het virus al lang weg, toch blijft die verstoorde bijnierwerking aanwezig. We kunnen alleen maar hopen dat het lichaam die balans zelf weer opzoekt, want er zijn geen pillen die dat kunnen doen. Rust, gezond eten, bewegen en niet te veel stress kunnen helpen.”

Al zijn er effectief patiënten waarbij die balans nooit meer terugkomt. Dat zijn volgens de dokter wel uitzonderingen. “De meeste hormonale stoornissen kunnen wél verholpen worden. Als er te weinig hormoon is, kunnen we een pil geven om de balans te herstellen. Is er te veel hormoon? Dan kunnen we de klier afremmen of zelfs opereren. Daarmee verdwijnen de meeste klachten, met uitzondering van de vermoeidheid. Die blijft jammer genoeg altijd.”

Chemische stoffen als boosdoener?

Niet alleen wat er in ons eigen lichaam gebeurt, maar ook externe factoren kunnen onze hormoonproductie beïnvloeden. Voeding is daar daar één van. “Denk bijvoorbeeld aan het effect van voeding op het insulinegehalte”, aldus Nieuwdorp. “Als je veel suiker en vet eet, verandert de productie van insuline in de alvleesklier. Om menopauzeklachten te bestrijden, worden wel eens lavendel en zilverkaars aangeraden. Maar lavendel kan ook een negatief effect hebben, omdat sommige bestanddelen onze eigen hormonen kunnen verstoren. Daar moet je voorzichtig mee zijn.”

“Hetzelfde geldt voor venkelpreparaten. Ik ben niet tegen het gebruik van natuurlijke middeltjes, maar als je ze neemt, toets het dan altijd eerst af bij je dokter. Ze kunnen ook de werking van bijvoorbeeld cholesterolverlagers of de anticonceptiepil beïnvloeden. Ik herinner me een patiënt die ernstige leverproblemen kreeg door de combinatie van antibiotica en zo’n preparaat. Los van het feit dat het nooit bewezen is dat deze producten werken, kunnen ze wél ronduit gevaarlijk zijn.”

Nog een factor die de hormonale balans kan verstoren: chemische stoffen zoals pfas en plastic. “Te veel pfas geeft waarschijnlijk kans op een te traag werkende schildklier, maar er is geen langdurige studie naar uitgevoerd. We moeten beter onderzoeken welk effect al die chemicaliën op onze hormonen hebben”, vindt dokter Nieuwdorp. “Een tweede punt is dat elk lichaam die gifstoffen op een andere manier afbreekt. Het kan zijn dat dit bij jou heel snel gebeurt en bij iemand anders heel traag, waardoor de stoffen zich opstapelen. Er is daar niet meteen een eenduidig antwoord op.”

Overgewicht

Hoe onduidelijker het effect van chemische stoffen op onze hormonale balans, hoe duidelijker het effect van overgewicht. “Bij overgewicht wordt het lichaam resistent tegen hormonen”, legt de dokter uit. “Mannen met overgewicht hebben minder testosteron, omdat het vetweefsel het mannelijke hormoon omzet in oestrogeen. Een lichaam met overgewicht is ook minder gevoelig voor insuline, waardoor je diabetes krijgt. Ook je schildklier gaat minder goed werken. Als je dat teveel aan kilo’s op korte tijd weer verliest, valt de schade nog mee, maar bij langdurig overgewicht kunnen die klieren gewoon stoppen met werken en verlies je je eigen hormoonproductie.”

Hormonen hebben bovendien niet alleen een impact op de manier waarop ons lichaam werkt, maar ook op onze gevoelens. “Het beste voorbeeld is een patiënte van wie de schildklier veel te snel werkte, waardoor die dame alle remmingen verloor. Ze ging in het ziekenhuis bijvoorbeeld bij alle mannen in bed liggen. Vanaf het moment dat haar schildklier geopereerd was, werd haar gedrag weer normaal. De gevolgen van een verstoorde balans verschillen echter van patiënt tot patiënt. Waar zo’n verstoring bij de ene het hele systeem plat legt, zal het bij de andere veel geleidelijker gebeuren. Dat maakt die stoffen zo fascinerend. We weten al veel over hormonen, maar er is nog zoveel meer te ontdekken.”