Waarom er maar geen einde komt aan het lijden in Oost-Congo

Opnieuw is de lange vlakte ten westen van de miljoenenstad Goma veranderd in een groot tentenkamp. Zoals in 1994 en heel wat jaren sindsdien. Tussen het Kivumeer en de vulkaan Nyiragongo staan opnieuw witte en blauwe tentjes op het gras. Opnieuw zitten 400.000 mensen bijeengepakt. Er is opnieuw cholera en diarree uitgebroken, want het meerwater is niet zuiver en in de harde ondergrond kunnen uitwerpselen moeilijk weg. 

Opnieuw worden tientallen vrouwen verzorgd die onderweg zijn verkracht. Opnieuw is de stad Goma al wekenlang afgesloten van voedsel omdat de toegangswegen zijn geblokkeerd. Opnieuw staan het Congolese leger, de VN-vredesmacht en een Oost-Afrikaanse interventiemacht erbij en kijken ze ernaar. Wat meer naar het noorden strijden het leger en de door Rwanda gesteunde rebellengroep M23 met elkaar om grondgebied en om de mijnsites.

De militie M23 vormt op dit ogenblik de grootste bedreiging in Noord-Kivu.  Exact 10 jaar na hun vorige opmars, toen ze ook de stad Goma zelf innamen (zie foto archief), zijn de goed bewapende Tutsi-rebellen vorig jaar opnieuw aan een offensief begonnen vanuit de heuvels aan de grens met Rwanda en Oeganda. Ze lijken de stad Goma voorlopig alleen in een tanggreep te houden, maar concentreren zich op de grondstofrijke gebieden ten noorden en westen van de stad. Daar wordt elke dag slag geleverd, met als gevolg dat honderdduizenden burgers zijn gevlucht naar Goma. Velen niet voor de eerste keer. De M23 krijgen volgens de Verenigde Naties steun van buurland Rwanda, dat dat weerlegt. 

M23 betekent "Mouvement du 23 Mars", naar een vredesakkoord uit 2009 tussen de toenmalige Tutsi-rebellen CNDP en de Congolese regering. De rebellen waren in het regeringsleger geïntegreerd, maar waren ontevreden en scheurden zich opnieuw af. Het M23-verhaal is maar één voorbeeld. Heel de eenmaking van het Congolese leger na de revolutie in 1996 en de opeenvolgende twee oorlogen is mislukt. 

Intussen zijn er in heel de regio meer dan honderd milities en zelfverdedigingsgroepen actief. Ze doen zich voor als verdedigers van hun bevolkingsgroep of gemeenschap, maar in feite zijn ze vooral uit op grond en op grondstoffen zoals goud, tantalium, tin, tungsten en andere bloedmineralen. Het mag niet verwonderen dat de kaart van de vele artisanale mijnen in Noord- en Zuid-Kivu en Ituri exact overeenkomt met de conflictkaart van dat gebied. Grond is macht. 

Daarom doen corrupte Congolese politici en officieren er alles aan om hun macht te bestendigen. Zij houden het conflict gaande omdat ze er veel bij kunnen winnen. Buurlanden Rwanda en Oeganda doen gretig mee achter de schermen en ook buitenlandse en Belgische bedrijven en handelaars zijn niet vrij te pleiten. Sommigen zijn al meermaals met naam en toenaam genoemd in onderzoeksrapporten zoals Congo Hold Up. 

Er zijn wel pogingen ondernomen om de vrede te herstellen. Maar militaire operaties tijdens de vorige president Kabila én huidig president Tshisekedi blijven falen. Sinds 2021 heeft de regering een militair bestuur geïnstalleerd in de woelige regio. Maar dat bestuur heeft geen vrede opgeleverd, integendeel. Sinds 1999 is er ook een dure VN-beschermingsmacht in Congo. Maar die heeft geen vrede opgeleverd, integendeel. Een nieuwe interventiemacht van de Oost-Afrikaanse Unie onder leiding van Kenia is weer een nieuwe poging, maar veel hebben die soldaten nog niet voor elkaar gebracht. 

En dan is er nog de verschrikkelijke straffeloosheid. In Oost-Congo zijn en worden oorlogsmisdaden gepleegd en zelfs misdaden tegen de mensheid. Maar niet alleen het Congolese rechtssysteem faalt, ook het internationale rechtssysteem grijpt ondanks harde bewijzen nog niet genoeg in. Dat is de tweede belangrijke reden waarom er maar geen eind komt aan de gruwel. Zonder bestraffing is er geen verzoening. 

Intussen tikt de klok voor de omsingelde inwoners van Goma, voor de honderdduizenden op de vlucht en voor de mensen in de dorpen waar dagelijkse gevechten tientallen slachtoffers eisen. Nog gevaarlijker is de oplaaiende etnische haat en de woede tegen de onverschillige internationale gemeenschap. Op sociale media is de haat tegen de M23 en hun vermoedelijke broodheer Rwanda fel toegenomen. Dat leidt tot wantrouwen tegen de Rwandees sprekende gemeenschappen. Ook zijn er al konvooien van de VN-beschermingsmacht MONUSCO door woedende Congolezen aangevallen met stenen. 

Is er dan geen weg uit die aanhoudende balkanisering? Misschien wel. België is net opnieuw lid geworden van de VN-Mensenrechtenraad en kan daar én in de Europese Unie meer aandringen op berechtiging en sanctionering van landen die het conflict gaande houden. Het kan ook zelf landgenoten bestraffen die zich mee schuldig maken aan de grondstoffenroof en de corruptie. België kan ook lessen trekken uit mislukkingen uit het verleden. Ons land heeft het eengemaakte Congolese leger geholpen met opleidingen. Kunnen die nu anders, maar beter? 

Ons land heeft herhaaldelijk verkiezingswaarnemers gestuurd. Ook nu komen er verkiezingen aan: kunnen we beter opletten dan in 2018, toen we de omstreden verkiezing van Félix Tshisekedi lieten passeren? Bij etnische spanningen in Congo, Rwanda en Burundi zijn in het verleden al miljoenen doden gevallen. Gaan we het nu niet zover laten komen? 

Uiteindelijk is het natuurlijk aan de Congolezen zelf om een uitweg te zoeken. Ondanks de gevaren van polarisering moet er gezocht worden naar de positieve stemmen in het debat. Er is genoeg talent en verontwaardiging bij de integere jonge intellectuelen om de oude clanmentaliteit en de corrupte staatsstructuren aan te klagen en misschien te doorbreken. Er zijn burgerrechtenorganisaties als LUCHA en "Le Congo n'est pas à vendre". Er zijn vrouwenorganisaties, boerencoöperaties en initiatieven die werken aan bewustmaking en verzoening. Zij moeten meer kansen krijgen om gehoord te worden tot ver buiten de grenzen en uiteindelijk het tij te keren.