Dissidente Chinese kunstenaar Ai Weiwei waarschuwt: ‘Chinese leiders zijn niet bang om een paar miljoen mensen te verliezen’

Ai Weiwei is in Brussel als erevoorzitter van het Millenium Filmfestival, waar ook zijn documentaire werd vertoond over de Rohingya-vluchtelingen in Cox’s Bazar, Bangladesh. Het grootste vluchtelingenkamp ter wereld, waar bijna één miljoen mensen op elkaar zitten gepakt, is voor hem een metafoor van de wereld waarin we leven.

Waarom focuste u op dit kamp? Deed het u denken aan uw eigen kindertijd in een Chinees gevangenkamp, waar u in zware omstandigheden overleefde met uw vader?

“Ja, in mijn geval was dit zeer natuurlijk. Ik groeide op in een werkkamp, opgevoed door mijn vader. Ik kan het bijna niet beschrijven. Wacht… (toont op zijn gsm een foto van een hol waarin hij zat opgesloten, MR). Zie je het zwarte gat daar? Ik heb in dat hol vijf jaar met mijn vader doorgebracht. Het zijn niet de fysieke omstandigheden maar de mentale impact die het zwaarst is. Je hoefde niet eens anticommunistisch of anti-China zijn om te worden opgesloten. Het volstond al om zoals mijn vader een dichter te zijn met een andere stijl, esthetiek en beoordeling om tot vijand te worden verklaard van deze machtige ideologie, dit sektarische systeem. Mijn latere activiteiten brachten me dus van nature bij de mensen die onderdrukt zijn, zoals de Rohingya. Het leven is niet eerlijk voor hen. Er is geen mededogen of rechtvaardigheid voor ze.

“Ook nu ben ik gedwongen op de vlucht en zit mijn zoon in dezelfde situatie. Hij is nog maar veertien maar moest China verlaten toen hij vijf was omdat ik bang was dat hij ook zou worden opgesloten. Ballingschap is voor hem toch een soort gevangenschap. Daarom kan je je afvragen of de wereld veranderd is in de 99 jaar tussen de geboorte van mijn vader en mijn zoon. Is er in een eeuw iets veranderd in China? Behalve dan dat de staat politiek en economisch zeer machtig is geworden wereldwijd?

“Kijk maar naar de provincie Xinjiang. Daar zat ik in de jaren zestig met mijn vader opgesloten in het láo găi-systeem (‘verbetering door dwangarbeid’, een slogan van het Chinese rechtssysteem, MR), samen met een half miljoen intellectuelen. Nu zijn het de Oeigoeren die er in detentie zitten (in grootschalige heropvoedingskampen, MR).”

Wat vertelde uw vader u om dit soort beproeving te doorstaan?

“Hij vertelde mij en mijn moeder dat we moesten denken dat we er waren geboren en zo de situatie te aanvaarden. Het was onmogelijk te denken dat onze dagen er plots anders zouden uitzien. De verandering gebeurde pas toen voorzitter Mao erg oud was en VS-president Richard Nixon naar China kwam, in 1972. Toen voltrok zich in dat zwarte hol een mirakel voor ons. De Amerikaanse journalist Edgar Snow vroeg het Witte Huis: waar is Ai Qing? (wijlen Weiwei’s vader, MR).”

Toen u zelf gearresteerd werd in 2011, werd u 81 dagen vastgehouden. Wat leerde u toen over het huidige Chinese regime?

“Ik wist zeer goed wat me kon overkomen, want mijn vaders generatie kende niets anders dan repressie. Velen van zijn tijdgenoten pleegden zelfs zelfmoord omdat hun leven zo ondraaglijk werd. Toch was ik verrast waarom het regime me in het geheim opsloot, zonder mijn moeder in te lichten en zonder me een advocaat toe te wijzen. Ze vertelden me eerst dat het een jaar kon duren voor ik formeel zou worden aangeklaagd. Dan denk je: ik word gekidnapt door een machtige staat. Het verraste me waarom we zelfs geen open gesprek kunnen hebben. Mijn houding is: laten we discussiëren in het openbaar, maar dat is niet mogelijk. Wat ik leerde, is dat het machtigste wapen van een autoritaire staat is om ontransparant te zijn. Het was een vreemd spel. Jij weet in die situatie niet welke kaarten ze achter de hand houden. Je kan niet spelen om te winnen.”

China wordt nu een totalitaire surveillancestaat genoemd. Kan je stellen dat elk Chinees huishouden nu opgesloten zit in een virtueel donker hol?

“Dat is een onderschatting. Er bestaan in China geen private personen, geen private eigendommen, geen private gedachten meer. Er is slechts één ideologie, één richting. Zelfs de top van de Chinese Communistische Partij doet zijn best om zich te ontdoen van wie zij de ‘dubbele gezichten’ noemen. Ze gaan op zoek naar mensen die zeggen het eens te zijn met hen, maar waarvan ze vermoeden dat ze het in hun hart oneens zijn. Als je dit ziet gebeuren, realiseer je je dat het in China niet meer om ideologie draait maar om een maffiaspel. Iedereen wantrouwt iedereen, niemand vertrouwt iemand. Iedereen kan je verraden. De normale psychologische toestand wordt vervuild door de staat. Het lijkt op de tijd van de Culturele Revolutie (1966-’76), toen kinderen hun ouders en echtgenoten elkaar aangaven, of studenten hun leerkrachten en omgekeerd. Dit zijn tactieken waarmee de bevolking zo wordt verdeeld dat ze geen andere optie hebben dan de leiders te volgen.”

Kan u een nieuwe generatie Chinese artiesten beïnvloeden, zodat er onder de oppervlakte verandering ontstaat?

“Het zou eerst goed zijn te evalueren waarom zoveel Chinezen niet eens weten dat ik besta! Het Chinese regime censureert me omdat ze denken dat ik een gevaar ben voor het establishment.

“Ik dacht dat het internet me zou helpen om in drie jaar tijd voor verandering te zorgen. Maar ze geven je zelfs geen drie uur, geen drie minuten. Ik kreeg op een dag in 2009 een telefoontje met de vraag om niks meer te schrijven. Het moment dat de telefoon werd ingehaakt, verdwenen mijn drie blogs, vanop verschillende servers. Toen besefte ik plots wat het betekent als je niet meer bestaat. Je verdwijnt.

“Diegenen van de jonge generatie die me nu alsnog online weten te bereiken, voelen zich verlamd in het huidige systeem. Toch zeggen ze dikwijls dat ik hun leven veranderde, niet noodzakelijk om mijn diepe ideeën maar om mijn attitude, hoe je als individu kan overleven in de moeilijkst mogelijke tijd.”

U verwees naar Nixons China-diplomatie van de jaren zeventig. Kan eenzelfde ontspanning opnieuw gebeuren als de VS toenadering zoeken?

“Goede vraag. Ik vrees van niet. Toen was China nog op sterven na dood, zoals Noord-Korea vandaag. Mao was bang van de Sovjets die aan de grens stonden te dreigen met kernwapens. Nixon en Mao vonden elkaar in een gedeelde vijand. Vandaag zijn de rollen veranderd. De VS en China zijn door de globalisering economisch verweven én geopolitieke rivalen. Het is niet altijd duidelijk wie vijand is en wie vriend, maar er is altijd nood aan een vijandbeeld. Of het nu de oorlog tegen terreur was, de covidpandemie of de oorlog in Oekraïne: het regime wist zichzelf er mee te versterken.”

Aan The Times zei u dat Xi Jinping en Poetin op dezelfde golflengte zitten tegenover het Westen. De huidige leiding denkt dat dit een kans is voor China om een nieuwe wereldorde te vestigen. Wat drijft hen?

“De Chinese leiders denken dat hun cultuur beschaafder is dan het Westen en binnenlandse problemen de schuld zijn van de vroegere koloniale overheersers (zoals de Britten, MR). Beiden zijn niet waar, maar zitten diep geworteld in de psychologie van de Chinese Communistische Partij. Sinds de globalisering vinden ze, ondanks hun rijkdom, ook dat ze geen eerlijk deel van de koek krijgen terwijl de VS onder Donald Trump eigenlijk net ook zo dachten.

“China ziet dit huidige tijdperk als een globale gamechanger. De kaarten worden herverdeeld in een pokerspel maar we weten nog niet wie de beste zal overhouden. Peking en Moskou spannen samen in een poging het spel te controleren.”

Wat kan het Westen doen om Peking in te tomen? Economische druk zetten?

“Veel westerse regeringen worden nu gevormd door techno-bureaucraten. Ze denken als bedrijfsmanagement, totaal anders dan gekke, autoritaire, naties als China en Rusland. Het Westen krijgt snel interne democratische problemen als de economie het niet goed doet. Kijk maar naar Frankrijk. China trekt zich daar niks van aan. Ze hoeven maar te zorgen voor mensen zonder opinies. Als het tot een strijd komt (met het Westen, MR) zal China dus niet bang zijn om te verarmen. Dit is niet veranderd sinds Mao. Er was in de jaren zestig hongersnood maar toch bouwde hij zijn kernwapens. Dezelfde mentaliteit heerst ook nu nog. Chinese leiders zijn niet bang om een paar miljoen mensen te verliezen.”

Sancties hebben dus geen zin?

“Nee, sancties werken alleen in het Westen omdat mensen er niet bereid zijn offers te brengen. Maar in China gaan mensen dan gewoon nog meer werken, 7 op 7, de klok rond als het moet.”

Wat helpt wel? Militaire competitie, waarmee de VS de USSR in de jaren tachtig naar het bankroet dreven?

“Dat vind ik geen oplossing nu, want dan zorg je voor toekomstige problemen. Wat is de zin dat ik in jouw hand snijd als jij dan in de mijne gaat snijden?”

Hoe groot acht u het risico dat het huidige nulsomspel tussen China en de VS leidt tot oorlog om Taiwan?

“China heeft niks te winnen bij een fysieke verovering van Taiwan omdat ze er nu goede zaken mee doen. Principieel zie ik China wel altijd blijven streven naar hereniging. Ik denk niet dat het Westen of de VS (in geval van een conflict, MR) meer zouden kunnen doen voor Taiwan dan voor Oekraïne nu. Oekraïne is nog een frontlijnstaat voor de NAVO, Taiwan ligt gewoon te ver voor hen.”

Vindt u dat het Westen naast Oekraïne een dubbele standaard hanteert tegenover vluchtelingen van andere conflicten, zoals de Rohingya of de asielzoekers in Brussel?

“Ik vind dat te vriendelijk uitgedrukt. Er zijn gewoon geen standaarden voor de meeste vluchtelingen. Het is triest dat het Westen zo niet haar kwetsbaarste fundamenten beschermt die ze heeft, want dit gaat om mensenrechten, menselijkheid en vrijheid van mening. Als we kijken naar de behandeling van vluchtelingen in de EU en de VS, dan wordt het moeilijker voor hen om China en Rusland terecht te wijzen. Ze tonen door hun falen op dat vlak dezelfde attitude. Het gaat zelfs verder dan vluchtelingen alleen. Kijk maar hoeveel geld de westerse wapenindustrie heeft verdiend bij allerlei overzeese conflicten.”

_{Het www.festivalmillenium.org loopt nog tot 6 april. Aan dit interview werkte ook Johan F. Hel Guedj van L’Echo mee.}