Mark Williams, pionier in de mindfulness: ‘Voor velen zijn antidepressiva effectief en levensreddend’

“Het is echt geen raketwetenschap, hoor”, lacht de Britse psycholoog Mark Williams. “Als je leert jongleren, verandert je brein. Als je leert mediteren, gebeurt dat ook. Het heeft een impact op allerlei netwerken in je hersenen. Het doel is om droevig te kunnen zijn zonder een netwerk te activeren met nare, depressieve gedachten: dat je een mislukking bent, dat je niet deugt, enzovoort. Door aan mindfulness te doen, voorkom je dat een klein brandje het hele bos in vuur en vlam zet. Je houdt de impact beperkt.”

In de wereld van psychologie en mindfulness is Mark Williams een naam als een klok. De Britse emeritus hoogleraar aan de Universiteit van Oxford deed op internationaal niveau wat psychiater Edel Maex deed in de Lage Landen: meditatie op de kaart zetten als een volwaardige psychotherapeutische praktijk. Williams is een van de inspiratiebronnen van Edel Maex, en wordt ook door de collega’s van de KU Leuven zeer naar waarde geschat. Op maandag 8 mei krijgt hij er een eredoctoraat. Gelet op de hoeveelheid menselijk leed die zijn inzichten en trainingen al vele decennia helpen voorkomen, is dat volslagen terecht. De Morgen had het genoegen hem via Zoom even te mogen spreken.

Hij zal bij de aanvaarding van zijn eredoctoraat een lezing geven over depressie. Williams haalde zijn inspiratie bij Jon Kabat-Zinn, de Amerikaanse bioloog die de meditatiepraktijk uit het boeddhisme filterde en vanaf 1979 toepaste in een medische context, bij patiënten met chronische pijn. Twaalf jaar later begon Williams met twee collega’s te onderzoeken of die meditatie iets zou kunnen betekenen om te voorkomen dat mensen die depressief zijn geweest blijven hervallen – iets wat helaas vaak voorkomt.

Hoe goed begrijpen we depressie?

“De kernsymptomen die bij een depressie horen, zijn goed beschreven: trieste stemming, lusteloosheid, gebrek aan energie en enthousiasme voor dingen die je anders graag doet, moeite om je te concentreren, slaapproblemen, gevoelens van schuld, waardeloosheid en gedachten aan suïcide.”

De Britse oorlogspremier Winston Churchill was chronisch depressief en noemde het zijn ‘zwarte hond’. Is dat een bruikbaar beeld?

“Wetenschappers zullen het niet gebruiken, maar voor iemand die depressief is geweest, kan het nuttig zijn. Het is op zich een goede analogie, omdat het een gevoel van duisternis oproept, en omdat het suggereert dat een depressie iets is dat je gezelschap houdt. En die gedachte kan je helpen: als het iets is dat je vergezelt, kun je er dus een andere relatie mee ontwikkelen. Je kunt je anders verhouden tot die gevoelens van duisternis. Uit onderzoek weten we dat die wendbaarheid essentieel is om uit de depressie te raken.”

Wat begrijpen we nog niet?

“Het ziet ernaar uit dat de leeftijd waarop mensen voor het eerst depressief worden, aan het dalen is sinds de jaren 1950. Vroeger gebeurde dat veeleer op middelbare leeftijd, nu al in de puberteit. Die langetermijntrend is moeilijk te doorgronden. Aanvankelijk dachten we dat het concept depressie aan inflatie onderhevig was, en te snel werd gebruikt, maar dat lijkt toch niet zo te zijn. Een goede verklaring is er nog niet. Iets anders wat we niet begrijpen, is waarom we 40 procent van de patiënten niet kunnen helpen.”

Een vaak gehoorde theorie is dat de maatschappij ons ziek maakt. Zou dat kloppen?

“Mijn focus ligt op het individu, niet op de wereld waarin wij leven. Dus ik ben geen expert in die materie. Een gevoel van chaos en controleverlies, wat sommigen allicht weleens ervaren in onze wereld, zou een rol kunnen spelen, maar de individuele verschillen zijn sowieso altijd groot. Ook bij de behandeling geldt dat dus. Om die 40 procent ooit te kunnen helpen, moeten we research blijven doen, naar nieuwe vormen van mindfulness, nieuwe vormen van medicatie wellicht, van psychotherapie ook.”

Antidepressiva stimuleren de uitwisseling van serotonine in het brein, maar een depressie wordt daarom niet veroorzaakt door te weinig serotonine, neem ik aan. Een beeld dat ik ooit hoorde: het is niet omdat je een brand blust met water, dat brand ontstaat door te weinig water. Hoe kijkt u daarnaar?

“Dat is een mooi beeld. Je neemt aspirine tegen hoofdpijn, maar je krijgt geen hoofdpijn door een tekort aan aspirine. Niet iedereen wordt trouwens geholpen met antidepressiva, maar voor velen zijn ze zeer effectief en levensreddend. Het probleem lijkt te zijn dat ze alleen maar effectief zijn zolang je ze neemt. Als je ermee stopt, is je risico op herval even groot als vóór je ze nam. Dat wil niet zeggen dat je zult hervallen, maar het risico blijft.”

Moeten mensen die pillen dan levenslang nemen?

“Sommige psychiaters denken zo. Ze vertellen hun patiënten dat het is zoals met diabetes, waarvoor je ook levenslang medicatie moet blijven gebruiken. Het is alsof de dingen die de brand hebben veroorzaakt, niet verdwenen zijn – en dan flakkert de brand weer op als je stopt met blussen. In ieder geval lopen mensen die zich na enkele maanden medicatie beter voelen en er daarom mee stoppen, een risico op herval, vaak zonder het te beseffen.”

Kan mindfulness of psychotherapie niet helpen bij het afbouwen van medicatie?

“We moeten een belangrijk onderscheid maken tussen behandeling en hervalpreventie. Wat behandeling betreft, blijkt uit onderzoek dat een combinatie van antidepressiva en cognitieve gedragstherapie het beste werkt. Mindfulness is hervalpreventie, en komt dus normaal gesproken pas in beeld als de depressieve episode achter de rug is. Daarvan blijkt uit onderzoek dat het even goed werkt met als zonder pillen. Als een depressie voorbij is, kan mindfulness het risico op herval dus ook beperken als men geen pillen meer neemt.”

Kan mindfulness ook helpen terwijl je depressief bent?

“Goede vraag. Aanvankelijk dachten we van niet. We gingen ervan uit dat mindfulness je zou kunnen overspoelen. Maar we vergisten ons, zo bleek ondertussen. Mindfulness kan in sommige gevallen ook werken als behandeling. Dat is verrassend, het is relatief nieuwe informatie, die we tien jaar geleden nog niet hadden.”

Legt u nog eens uit wat mindfulness precies doet?

“Door te mediteren leer je afstand nemen van je gedachten en gevoelens. Je leert ernaar te kijken zoals je kijkt naar wolken in de lucht. Dat doet cognitieve gedragstherapie ook, maar tijdens een behandeling moet je leren afstand nemen van negatieve gedachten. Voor mindfulness heb je geen negatieve gedachten nodig – je geest staat nooit stil, dus er is altijd materiaal om mee te werken tijdens een meditatie. Je leert je geest afkoelen, je leert dat niet elke gedachte of elk gevoel urgent is en meteen aandacht nodig heeft.”

Er zijn nog altijd mensen die denken dat je bij mindfulness de geest ‘leeg’ maakt, hoewel wat u nu zegt toch al talloze keren is uitgelegd. Hebt u een manier om nog eens helder uit te leggen wat er niet klopt aan dat ‘leegmaken’?

“Ik gebruik het beeld van een fitnesscentrum. Beeld u in dat u een abonnement hebt, naar de fitness gaat en er staat geen enkel toestel. (lacht) Dan zou u zich bekocht voelen. Zo is dat ook met mindfulness. De bedoeling is niet dat je de geest leegmaakt, integendeel: je moet materiaal hebben om mee te oefenen, net zoals in de fitness – alleen geen toestellen, maar gedachten, gevoelens, gewaarwordingen.”

Bestaat er ook geen meditatie waarbij je focust op één ding?

“Zeker. Maar dat is dan geen mindfulness. Er bestaan inderdaad vormen van meditatie waarbij je focust op een kaars, op het puntje van je neus, of op je adem, bijvoorbeeld. Dan kan het na verloop van tijd gebeuren dat al het andere wegvalt. Maar mindfulness heeft juist de bedoeling om alles in beeld te brengen, om je lens te verbreden in plaats van ze te versmallen. Je leert zowel de leuke als de minder leuke dingen waarnemen zonder dat je erdoor gekaapt wordt, zonder dat ze je meesleuren.”

Is mindfulness geschikt voor iedereen? Of kan het soms averechts werken?

“Het is niet noodzakelijk geschikt voor iedereen. Je kunt het niet zomaar iedereen altijd aanbevelen. Ik zou mij hier verlaten op de wijsheid van het individu: als je voelt dat het je niet helpt, laat het dan maar los. Er wordt momenteel onderzoek gedaan naar mensen die wellicht schade ondervonden omdat ze moeilijkheden hadden met meditatie en zich door de moeilijkheden heen wilden mediteren. Dat lijkt slecht advies te zijn. Als het niet lekker voelt, laat je het best gaan. Of doe dan die meditatie met focus op kaars of adem.”

Wat die adem betreft. Ik mediteer soms en elke keer als ik hoor dat ik mijn adem niet moet proberen te controleren, probeer ik mijn adem juist wel te controleren.

(lacht) “Interessant, niet? Ik had het er gisteren nog met een collega over. In de originele boeddhistische teksten heeft men het niet over het ademen zelf, maar over de sensatie van de adem. Dus niet over de actie, maar over de gewaarwording die het teweegbrengt. Dat is een interessante nuance die je eens zou kunnen proberen. Je kunt er ook voor kiezen om niet op de adem te focussen, maar op je voeten of handen of andere mogelijke ankers in het lichaam. Als je de geest maar een plek geeft om te rusten en waar te nemen.”

Even terug naar psychotherapie. U doet aan cognitieve gedragstherapie, waarvan is aangetoond dat het effectief is bij een angststoornis. Maar wat bij een depressie? Is dan de klik die je hebt met de psychotherapeut daar niet het belangrijkste?

“De klik met de therapeut is belangrijk. Hoe hoger de patiënt de therapeut inschat, hoe beter de behandeling zal aanslaan. Dat geldt voor alle soorten therapie. Maar dat wil niet zeggen dat de therapievorm niet telt. Beschouw de relatie met de therapeut als een raket die je nodig hebt om de lucht in te geraken met een satelliet. Zodra je boven bent, is het wel aan die satelliet om zijn werk te doen. De relatie is de raket, de techniek is de satelliet.”

Hoe belangrijk is teruggaan naar je jeugd? Veel mensen hebben het idee dat je dat altijd moet doen tijdens een psychotherapeutisch traject. Klopt dat?

“Je verleden is uiteraard belangrijk. De vraag is of je ernaar terug moet en hoe je dat moet doen. Alles wat je hebt meegemaakt, heeft meegespeeld bij je conditionering en bepaalt mee hoe je vandaag op dingen reageert. Als je als kind gepest werd, draag je bepaalde van de gevoelens die je daarbij had, mee tot op hoge leeftijd. De vraag is of je terug moet naar die kindertijd. Je kunt misschien beter gewoon leren omgaan met de gevoelens.”

Geef eens een voorbeeld?

“Beeld u in dat u kampt met het gevoel geen vrienden te hebben, dat u het niet waard bent om van te houden. Daarmee kun je leren omgaan. Het is niet omdat je een gevoel hebt, dat het klopt. Een therapeut kan je vragen om een experiment te doen: bel iemand die je goed kent en vraag of hij of zij koffie met je wil drinken. Als je een week later terugkomt bij de therapeut, vertel je hoe het was. Vaak is dat goed verlopen en was het een leerexperiment waarmee je die terugkerende negatieve gedachte het hoofd kunt bieden.”

Verandert een cognitieve therapeut dan de manier waarop je denkt?

“Niet zozeer, het is niet je gedachte die per se verandert. Het is zoals bij mindfulness. Door dat experiment te doen, in dit geval met een vriend iets te gaan drinken, leer je afstand nemen van de terugkerende gedachte dat je geen vrienden hebt en dat niemand om je geeft. De gedachte kan terugkeren, maar je vereenzelvigt je niet meer met de gedachte.”

Wat kun je doen als iemand signalen stuurt dat hij of zij suïcidaal is?

“Dat is heel moeilijk. Het is een schreeuw van pijn. Je kunt zeker proberen mensen een tijdje aan de praat te houden, zodat de drang om te sterven langzaam wegebt. Je kunt vragen of er iemand in de buurt is die hen kan opvangen, je kunt professionele hulp proberen in te roepen, je kunt iemand overtuigen dat hij later andere mensen zal kunnen helpen met zijn verhaal. Ook hier helpt ervaring met mindfulness: je krijgt de gedachte, maar weet dat ze zal overgaan.”

Tot slot: hoe verklaart u dat Churchill, die chronisch depressief was, de wereld mee heeft gered tijdens de Tweede Wereldoorlog?

“Mensen met een neiging tot depressie hebben wel vaker periodes van intense activiteit, en het gevoel van een grootse visie. Churchill had die grootse visie zeker. Als hij naar beneden ging, ging hij heel diep. Maar als hij eruit kwam, was hij visionair. Hij zag precies wat Hitler van plan was en kon mensen aanzetten tot actie. Een verbazend man.”

Denk je aan zelfmoord en wil je met iemand praten, dan kan je terecht bij de Zelfmoordlijn op het gratis nummer 1813, via www.zelfmoord1813.be of via de chatdienst.