Hoelang houdt Moskou de strijd nog vol? En wat gebeurt er als Rusland verliest?

Gehuld in militaire camouflagekleuren en met een gevechtsdolk in de hand poseert Kyrylo Boedanov op 4 januari voor de camera in zijn kantoor in Kiev. Met een strijdbare blik kijkt het hoofd van de militaire inlichtingendienst van Oekraïne in de lens, terwijl hij het mes met een provocerende glimlach in de taart steekt die voor hem op tafel staat.

Inderdaad: een taart. Maar niet zomaar een taart. Speciaal voor zijn 37ste verjaardag had Boedanov die dag een cake in zijn kantoor laten bezorgen met daarop een kaart van Rusland. Althans, een kaart van Rusland waarop de federatie in verschillende kleinere gebieden is opgeknipt. Of in Boedanovs eigen woorden, vlak voordat hij het glazuur aan gort snijdt: een kaart van een ‘uiteengereten’ Rusland.

De boodschap achter de ludieke actie is zonneklaar: er komt een dag dat het Rusland zoals we het nu kennen uit elkaar valt. En hoewel het wellicht om een ironische pr-stunt ging om het land te kakken te zetten dat ruim een jaar geleden Oekraïne binnenviel, is de gedachte erachter niet zo onrealistisch als die in eerste instantie lijkt.

Uitputtingsslag

Sinds het Russische leger op 24 februari vorig jaar Oekraïne binnenmarcheerde en een felbegeerde snelle overwinning uitbleef, verzandde de oorlog in een uitputtingsslag waarvan het einde nog lang niet in zicht is. Momenteel is Rusland nog te sterk om te verliezen en te zwak om te winnen. Maar er komt een moment dat de oorlog voor het Kremlin economisch, maatschappelijk en politiek niet meer is vol te houden. Steeds meer analisten zijn het erover eens dat een Russisch verlies − met aanhoudende westerse steun voor Kiev − op termijn onafwendbaar is.

Grote vraag is wat er gebeurt als Moskou inderdaad als verliezer van het slagveld terugkeert. Wat zullen de consequenties zijn als het grootste land ter wereld zijn meerdere moet erkennen in een tegenstander die op voorhand op alle vlakken inferieur leek? Wat betekent dit voor het Russische leiderschap? En voor het voortbestaan van Rusland zelf?

Het zijn hypothetische vragen, maar desalniettemin is het van belang ze te stellen. De combinatie van een geldslurpende, levensvretende oorlog aan de grenzen van het eigen imperium, een instortende economie, een steeds ontevredener bevolking en een compleet overspannen autocratisch politiek systeem in eigen land, kan binnen afzienbare tijd immers de perfecte storm veroorzaken met een implosie van het regime tot gevolg.

Wrede machtsstrijd in het Kremlin

De scenario’s die zich aandienen als Rusland de oorlog verliest, zijn even onzeker als talrijk. Ongetwijfeld zal het betekenen dat Poetin aftreedt of anderszins − al dan niet met geweld − ten val komt. De positie van een president die prat gaat op een sterke-leider-imago en eigenhandig een catastrofale oorlog inleidde, is per slot van rekening niet houdbaar zodra Russische troepen met de witte vlag zwaaien op het slagveld.

Een vertrek of overlijden van Poetin mondt vervolgens naar alle waarschijnlijkheid uit in een wrede machtsstrijd tussen de nationalistische haviken binnen het Kremlin. De mogelijkheid dat er een volgende oorlogszuchtige maniak bij dat paleisgevecht naar boven komt drijven als winnaar, is niet ondenkbaar. In de coulissen van het Kremlin staan genoeg figuren klaar die ook nu al een aanzienlijke hoeveelheid invloed hebben en het wereldbeeld van Poetin delen, of er zelfs nog extremere ideeën op na houden.

Nikolaj Patroesjev, ex-baas van veiligheidsdienst FSB en huidig voorzitter van de Russische veiligheidsraad, is één van die potentiële opvolgers. Patroesjev staat bekend als iemand die tot in het diepst van zijn ziel overtuigd is van het idee dat Rusland al decennia te maken heeft met een westers complot om de regering in Moskou ten val te brengen en de Russische Federatie uit elkaar te laten vallen.

In lijn met die gedachte vertelde hij onlangs tegen staatskrant Rossiiskaya Gazeta dat de NAVO ‘Oekraïne tot één groot militair kamp’ heeft gemaakt en dat Rusland dus niet anders kon dan zichzelf verdedigen. Bekende Kremlin-retoriek, die veelal ontspringt bij Patroesjev. Hij speelde ook een belangrijke rol bij de besluitvorming rond de bezetting en annexatie van de Krim in 2014, en het besluit om vorig jaar Oekraïne binnen te vallen.

Andere kroonprinsen

Toch zijn er genoeg andere kroonprinsen (inderdaad enkel mannen) denkbaar als Poetin van het toneel verdwijnt. Denk aan ex-president Dmitri Medvedev, die in vijftien jaar tijd uitgroeide van progressief-liberale belofte tot radicale roeptoeter, die meermaals riep om de complete vernietiging van Kiev en de doodstraf in Rusland weer wil invoeren. Andere figuren, zoals huurlingenbaas Jevgeni Prigozjin en zelfs de Tsjetsjeense leider Ramzan Kadyrov, zullen ongetwijfeld ook een poging wagen om de troon in het Kremlin te bestijgen, al zijn hun kansen op een machtsovername een stuk kleiner doordat ze lager op de ladder staan.

Wie er ook als winnaar naar voren komt, het regime zal er verzwakt uitkomen, meent Alexander Motyl. Hij is als historicus en hoogleraar politicologie verbonden aan de Rutgers University-Newark, en gespecialiseerd in Oekraïne, Rusland en de Sovjet-Unie.

“Een opvolger van Poetin erft een schurkenstaat in verval en zal te maken hebben met een verwoeste economie, internationale isolatie, grote onenigheid binnen de bestuurlijke elite, een gedemoraliseerd leger en volk en de smeulende puinhopen van een oorlog die op zijn laatste benen loopt of allang verloren is. Bovendien is de enige factor die dat wankele stelsel bij elkaar hield, Poetin, dan weg. Dat Poetin vervolgens als voor de hand liggende zondebok kan dienen, maakt niet uit, want daarmee zijn de problemen niet opeens weg.”

Een fatale fout

Dat een overgangsregime het lang uithoudt, sluit Motyl daarom uit. “Poetin heeft een fatale, strategische fout gemaakt door Oekraïne binnen te vallen. Een opvolger zal daarom met totaal andere omstandigheden te maken hebben dan toen Poetin aan zijn presidentschap begon in 2000. Destijds was hij de juiste man op de juiste plaats op het juiste moment. De economie had vlak daarvoor een dieptepunt bereikt. Toen Poetin aantrad gingen de energieprijzen door het dak, waardoor hij zonder rem kon investeren: in het land, in het leger. En zeker ook in zichzelf en zijn handlangers, met wie hij later zijn politieke systeem van schurkenkapitalisme opbouwde.”

Die mogelijkheid zal Poetins opvolger gezien het huidige verval in Rusland zeker niet hebben, meent Motyl. “Er zijn natuurlijk allerlei scenario’s denkbaar. Van geweld en politieke afrekeningen binnen de elite tot een volksrevolutie, een grootschalige strafexpeditie van de veiligheidsdiensten of een burgeroorlog. Hoe dan ook zal er sprake zijn van een instabiel systeem. Die chaos kan uiteindelijk leiden tot een scenario waar maar weinigen rekening mee houden: het uiteenvallen van de Russische Federatie.”

Interne chaos

En dat brengt het verhaal terug bij de verjaardagstaart van de Oekraïense Boedanov. Want hoe ondenkbaar het op dit moment misschien ook is voor beleidsmakers in het Westen, een Russisch verlies in Oekraïne en de daaropvolgende val van Poetin kunnen een sneeuwbaleffect veroorzaken binnen de federatie. “Als antwoord op de interne chaos die er dan ontstaat, is het goed mogelijk dat verschillende regio’s voor hun zelfbehoud gaan strijden. Daarvoor hoef je niet eens nationalistisch te zijn, maar slechts bezorgd over het voortbestaan van de eigen natie”, stelt Motyl.

“Dat kan op den duur leiden tot onafhankelijkheidsverklaringen van verschillende deelrepublieken, zoals Tsjetsjenië en Dagestan op de Kaukasus, maar ook Boerjatië en Tatarstan in het binnenland en Sacha in Siberië. Stuk voor stuk etnisch gezien niet-Russische regio’s waar wel sterke nationalistische sentimenten bestaan. Hoe langer de interne chaos in Rusland in zo’n scenario aanhoudt, hoe instabieler het land wordt en hoe aannemelijker dat regio’s voor eigen lijfsbehoud gaan strijden, met het uiteenvallen van de federatie tot gevolg.”

Het klinkt onder de huidige omstandigheden als een onwezenlijk, bijna bezopen toekomstsvisioen, maar zo hypothetisch is het gedachte-experiment van Motyl niet. Er is per slot van rekening een historisch precedent. Wie had eind jaren tachtig van de vorige eeuw gedacht dat de Sovjet-Unie in een paar jaar tijd uiteen zou vallen in vijftien verschillende republieken? Ook toen zag vrijwel niemand de ineenstorting van het grootste land ter wereld aankomen, en ook toen was er sprake van een uitzichtloze oorlog − de Sovjetinvasie van Afghanistan − die dat proces versnelde.

Het kan snel gaan

Dat de oorlog in Oekraïne de nagel aan de doodskist kan zijn van het hedendaagse Rusland, is kortom niet ondenkbaar. Maar er is in het publieke debat bijna geen aandacht voor een scenario waarbij het Poetin-regime valt en de federatie desintegreert. Beleidsmakers en analisten lijken zich nauwelijks bewust van een potentiële implosie en de daaropvolgende ontbinding van Rusland.

Toch kan het juist in een gesloten autocratisch systeem zoals Rusland snel gaan, meent Motyl. “Net als met het uiteenvallen van de Sovjet-Unie gaat het de verbeelding van veel beleidsmakers in het Westen te boven dat Rusland binnen afzienbare tijd uit elkaar kan vallen. Dat komt onder meer doordat veel mensen als ze naar Rusland kijken, nog altijd een schijnbaar sterk en zelfverzekerd regime zien. Men kan zich niet inbeelden dat zo’n supermacht verdwijnt.”

Dat gebrek aan inbeeldingsvermogen komt volgens Motyl doordat veel beleidsmakers te veel op de persoon Poetin focussen. “Dat is begrijpelijk gezien zijn enorme machtsbasis, maar het draait in Rusland niet alléén om Poetin. Aan het eventuele uiteenvallen van de federatie zal een systemisch probleem ten grondslag liggen. Dat zal te maken hebben met de eigenlijke aard van de economie, de politiek en de staat. Die steken stuk voor stuk verkeerd in elkaar en dat creëert op den duur chaos en instabiliteit.”

‘Er moet een plan liggen, mocht het zo ver komen’

Daarom moet de rest van de wereld zich wat Motyl betreft voorbereiden op het uiteenvallen van Rusland. “Het is uiteraard een kwestie van speculeren. Maar er moet wel een plan liggen, mocht het zo ver komen. Beleidsmakers moeten anticiperen op een wereld zonder het Rusland zoals we het nu kennen. Ministeries van buitenlandse zaken en veiligheidsdiensten moeten plannen opstellen die zodanig kunnen worden gekneed dat wanneer het moment daar is, er manieren zijn om een grote golf van geweld te voorkomen.”

Dat geldt voor de interne chaos die tegen die tijd in Rusland los kan barsten, maar ook zeker voor de landen die aan Rusland grenzen. “Het Westen, maar ook landen als China, moeten ervoor zorgen dat de chaos niet naar omringende landen overslaat in bijvoorbeeld Centraal-Azië of de Kaukasus. Alleen zo kunnen we als internationale gemeenschap garanderen dat de naschokken van de val van Poetins imperium niet te hevig zijn en dat Rusland op den duur kan uitgroeien tot een stabiele natie.”