Een week na de Wagneropstand: is Poetin nog zo onaantastbaar als voorheen?

Op vrijdag plaatste de leider van het Wagner-huurlingenleger, Jevgeni Prigozjin, een filmpje op Telegram. In de video beweerde hij dat het Russische leger een van zijn kampen had aangevallen met raketten. Dat vroeg om vergelding "tegen het kwaad van de Russische legertop", vond de Wagnerbaas.

"Volgens Prigozjin zouden bij die aanval veel slachtoffers gevallen zijn", vertelt Ruslandkenner Marijn Trio. "Maar als ik die beelden bekijk, zie ik geen lichamen, kraters van raketten of schade."

Of de beelden in scène gezet zijn? "Dat weet ik niet, maar Prigozjin zat mogelijk al lang op het idee van een opstand te broeden. Al maanden vroeg hij het ministerie van Defensie om extra wapens en munitie. Mogelijk had hij toen al de plannen voor zijn opstand in zijn achterhoofd. Het zou dus wel kunnen dat hij zelf een aanleiding heeft gecreëerd. Er bestaat geen enkel bewijs dat een Russische aanval op het kamp heeft plaatsgevonden."

Op 1 juli, vandaag dus, zou het rijk van Wagner tot een bruut einde komen, of het rijk van Prigozjin toch. De militie kreeg, net als alle andere huurlingenlegers, tot dan de tijd om een contract te ondertekenen met de Russische overheid. Dat gebeurde op bevel van de minister van Defensie Sergej Sjojgoe. Prigozjin zou op die manier de controle over zijn private militaire groep verliezen. Dat zinde de Wagnerbaas niet. Het machtsverlies was één van de voornaamste drijfveren om zijn "mars der gerechtigheid" te starten.

"Veel mensen waren verbaasd dat Wagner onopgemerkt zo dicht in de buurt van Moskou kon komen", duidt Marijn Trio. In een mum van tijd wist de militie Rostov aan de Don, een stad niet ver van de Oekraïense grens, en militaire sites in Voronezj, ongeveer halfweg tot Moskou, te veroveren. "Wagnertroepen rijden met speciale nummerplaten en worden gezien als een deel van de "speciale militaire operatie" in Oekraïne. Niemand had aanvankelijk iets door, tot bekend raakte dat hij de militaire controle over Rostov had verworven."

Het leek er dus op dat de militie Moskou snel zou bereiken. "Al was dat aanvankelijk niet het plan", vermoedt Trio. "Zijn mars der gerechtigheid was eigenlijk gericht tegen de Russische legerleiding. Prigozjin hoopte dat hij Sjojgoe, de minister van Defensie, en stafchef Valeri Gerasimov kon ontmoeten in Rostov aan de Don. Het is niet meteen duidelijk wat zijn plan dan was. Mogelijk was het plan om hen gevangen te nemen."

Maar tot een confrontatie met de legerleiding is het uiteindelijk nooit gekomen. En dus trok de colonne verder, richting Moskou. "Met zo'n 25.000 man", beweerde Prigozjin, maar mogelijk waren dat er ook een stuk minder.

"Hoewel de Wagnerbaas altijd heeft volgehouden dat hij zich niet tegen president Poetin keerde, maar enkel tegen de legerleiding, was de zenuwachtigheid in Moskou groot. Het lijkt erop dat het Russische leger zich heeft gefocust op de verdediging van de hoofdstad. Op enkele beschietingen met legerhelikopters en gevechtsvliegtuigen na - die overigens door de Wagner-huurlingen werden neergeschoten - werd de colonne weinig in de weg gelegd."

Tot in Moskou is de colonne uiteindelijk niet geraakt, maar het heeft niet veel gescheeld.

"Ik denk niet dat het leiderschap van Poetin al ooit zo in gevaar is geweest", zegt Trio. "Bovendien kan je moeilijk zeggen dat hij als een sterke leider heeft gereageerd." Het duurde lang voordat de Russische president reageerde op de opstand. "Hij was afwezig. Sommigen suggereren zelfs dat de president de hoofdstad ontvlucht was. Al beweert zijn woordvoerder dat Poetin aan het werk was in het Kremlin."

Het was uiteindelijk ook de Wit-Russische president Loekasjenko die te hulp kwam geschoten. Loekasjenko wist de twee te verzoenen. De exacte details van het akkoord tussen Poetin en Prigozjin zijn niet bekend. Wel is duidelijk dat de Wagnerleider zo snel mogelijk het land uit moet. De dag zelf nog verdwijnt hij van het toneel. Pas twee dagen later geeft hij een teken van leven.

In een audioboodschap heeft hij het over zijn beweegredenen voor de mars. "Het was helemaal geen staatsgreep", klinkt het bij Prigozjin. "We wilden enkel diegenen tot de orde roepen die fouten gemaakt hebben tijdens de speciale militaire operatie. Onze mars was geen poging om de Russische leiders omver te werpen, maar een reactie op het onrecht dat ons werd aangedaan."

"De opstand is dan wel gestopt, maar Poetin komt hier niet goed uit," zegt Trio. "Er is een precedent geschapen. Blijkbaar is het niet moeilijk om de controle over te nemen over belangrijke militaire sites en met een colonne op te rukken naar Moskou. Terwijl Rusland er niet in slaagt om in Oekraïne echte overwinningen binnen te halen, is het niet ondenkbaar dat de frustratie toeneemt onder bepaalde militairen of militaire leiders, en ook anderen zich tegen de legertop of Poetin keren."

Ondertussen wordt de Wagnergroep ontmanteld. Dat is het plan althans. "In de praktijk is van die ontmanteling voorlopig niets te merken", weet Marijn Trio. "Op sommige plaatsen in Oekraïne zouden nog steeds Wagner-soldaten zijn. Ook de rekruteringscentra, die nieuwe leden voor de militie werven zijn nog altijd actief."

Het is voor het Kremlin dan ook niet eenvoudig om Wagner volledig los te koppelen. Rusland was dan ook lang gebaat bij de samenwerking met de privémilitie. Ze hebben het huurlingenleger altijd goed kunnen gebruiken. De troepen konden immers altijd zonder verantwoording ingezet worden. Niet alleen in Oekraïne trouwens, maar ook in conflicthaarden in Syrië en Libië was de Wagnergroep actief. De groep kon zich er bovendien verrijken met concessies op mijnen. 

"Prigozjin zal alvast geen publieke functie meer mogen bekleden", zegt Trio. "Niet in Rusland, althans. In Wit-Rusland zijn er aanwijzingen dat er mogelijk kampen worden opgericht voor Wagner op een oude militaire basis." Volgens Prigozjin zou Loekasjenko voorstellen hebben gedaan voor een wettelijk kader waarbinnen Wagner kan blijven opereren. "Maar of het Wit-Russische leger echt gaat samenwerken met Wagner, dat weet ik niet."

President Zelenski neemt alvast het zekere voor het onzekere. Hij beval om de noordgrens te versterken, mogelijk uit vrees dat Wagner zich zal hergroeperen in buurland Wit-Rusland. 

Naast verhuizen naar Wit-Rusland, kregen de Wagner-huurlingen van Poetin trouwens nog twee andere opties: zich aansluiten bij het Russische leger of terugkeren naar hun families en vrienden in Rusland. Maar of de Russen, en dan zeker Poetin, kunnen doen alsof er niets gebeurd is? Dat is een andere zaak. "De toekomst zal moeten uitwijzen of dat effectief het geval is", denkt Trio.

En in het Kremlin, daar likken ze nog hun wonden na wat er allemaal gebeurd is. "Het gonst er van de geruchten dat de Wagnergroep hulp gekregen zou hebben vanuit het Kremlin", duidt Trio. "Het is trouwens geen geheim dat Prigozjin goede banden had binnen sommige delen van het leger en het Kremlin."

Dan valt de naam van Sergej Soerovikin vaak. Hij is een belangrijke generaal en was plaatsvervangend commandant van de militaire operaties aan het front van Oekraïne. Er doen veel geruchten de ronde dat Soerovikin opgepakt zou zijn. "Al zijn we niet helemaal zeker", zegt Trio.

"Soerovikin zou gearresteerd zijn omdat hij mogelijk vooraf op de hoogte was van de Wagneropstand. Als we de speculaties mogen geloven, dan zou hij inderdaad in de cel zitten. Sommigen beweren zelfs dat de video die hij zaterdag opnam om de Wagneropstand te veroordelen, opgenomen werd in de gevangenis. Het is de laatste keer dat we hem sinds de Wagnermuiterij gezien hebben."

Of er effectief grote zuiveringen plaatsvinden bij de Russische legertop, blijft onduidelijk. En in tegenstelling tot wat Prigozjin hoopte, is ook het Russische bestuur niet als een kaartenhuisje ineen gestort. Wel heeft de opstand Rusland op zijn grondvesten doen daveren. Nooit eerder werd Poetin meer op de proef gesteld. Of hij er volledig ongeschonden uitkomt, zal de toekomst moeten uitwijzen.