Herdenkingsplekken Rwandese genocide en martelkamers uit Argentijnse dictatuur erkend als Unesco-werelderfgoed

Bij werelderfgoed wordt in de eerste plaats aan culturele schatten of natuurwonderen gedacht. Zo zijn er al meer dan 1.100 plekken in 168 landen door de Unesco erkend als werelderfgoed. Van de Grand Canyon in de Verenigde Staten tot het Kremlin en het Rode Plein in Moskou, van de opera van Sydney tot de Okavangodelta in Botswana.

Maar horen ook plekken waar de grootste horror heeft plaatsgevonden tot het werelderfgoed? Die boot werd lang afgehouden, maar de Unesco vindt voortaan van wel. Naast de begraafplaatsen en herdenkingsplekken die te maken hebben met de Eerste Wereldoorlog, plaatste de VN-organisatie vandaag ook vier herdenkingsplekken van de volkerenmoord in Rwanda in 1994 op de lijst met werelderfgoed.

Stuk voor stuk plekken met een wrede, bloedige geschiedenis. De Unesco creëerde er een nieuwe categorie voor binnen het werelderfgoed: "herdenkingsplekken voor recente conflicten". Gisteren werd ook het ESMA Museum en Herdenkingsplek in Buenos Aires onder die noemer als werelderfgoed erkend. Daar was tijdens de Argentijnse dictatuur (1976-1983) de meest beruchte illegale gevangenis en foltercentrum gevestigd (zie verder). De keuze om al die plekken als werelderfgoed te erkennen, werd onderbouwd met de boodschap "nooit meer".

De Rwandese genocide vond plaats tussen april en juli 1994. In ongeveer 100 dagen werden naar schatting 800.000 tot 1 miljoen Rwandezen vermoord door extremistische Hutu's, een van de bevolkingsgroepen in Rwanda. De slachtoffers kwamen voornamelijk uit de Tutsi-bevolkingsgroep, maar ook gematigde Hutu's werden omgebracht. Aan het begin van de genocide werden ook 10 Belgische VN-Blauwhelmen vermoord. 

De vier herdenkingsplekken die nu erkend zijn, zijn die van Gisozi, Nyamata, Murambi en Bisesero. Gisozi, op enkele kilometers van het centrum van de hoofdstad Kigali, is de belangrijkste herdenkingsplek van de zowat 200 memorialen in heel Rwanda. 

De plek herbergt de lichaamsresten van 250.000 mensen die op straat, in huizen, in massagraven en rivieren in Kigali en omgeving zijn gevonden. In het bijhorende museum worden de bezoekers geconfronteerd met vitrines met geëxposeerde schedels, delen van beenderen en verscheurde kleren. Er hangen ook foto's van opeengestapelde lijken, portretten van slachtoffers en er worden wapens tentoongesteld die door de genocideplegers zijn gebruikt, zoals machetes, geweren en knuppels.

Op de drie andere erkende plekken vonden slachtpartijen plaats die tot de bloedigste van de genocide behoren. Zo werden in de kerk van Nyamata, op zo'n 40 kilometer van Kigali, op één dag tijd 50.000 mensen vermoord. De kerk is omgebouwd tot een herdenkingsplek, niet alleen om de slachtpartij daar te herdenken, maar ook soortgelijke slachtpartijen in andere kerken in het land. 

Op de heuvel van Murambi werden zo'n 45.000 tot 50.000 mensen vermoord in een scholengroep in aanbouw. Ze hadden daar onderdak gezocht op aanraden van de plaatselijke autoriteiten en toenmalige strijdkrachten, die hen gegarandeerd hadden dat ze er veilig zouden zijn.   

Op de herdenkingsplek van Bisesero ten slotte wordt het verzet van de Tutsi's herdacht tegen de genocideplegers die honderden mensen in de omgeving ombrachten. De slachtpartijen daar behoren tot een van de gevoeligste periodes van de genocide. In Frankrijk is onlangs een onderzoek heropend op basis van een klacht van meerdere organisaties. Ze beschuldigen de Franse militair-humanitaire missie van toen ervan dat ze de lokale Tutsi's aan hun lot heeft overgelaten in de heuvels van Bisesero en zo de slachtpartij van honderden van hen mogelijk heeft gemaakt.

Gisteren werd ook al het ESMA Museum en Herdenkingsplek in de Argentijnse hoofdstad Buenos Aires als werelderfgoed erkend. ESMA (Escuela Superior de Mecánica de la Armada) was oorspronkelijk een opleidingscentrum voor de Argentijnse marine.

Ten tijde van de Argentijnse dictatuur (1976-1983) kreeg de plek een heel andere invulling: het was jarenlang de meest beruchte illegale gevangenis en foltercentrum. Naar schatting 5.000 mensen werden er tijdens de dictatuur vastgehouden, van wie velen gemarteld werden en later zonder enig spoor verdwenen.

Veel van de mensen die later levend uit vliegtuigen of helikopters in de zee of de Río de la Plata werden gegooid, tijdens de zogenoemde "vluchten van de dood", zaten in deze gevangenis opgesloten.

In ESMA was toen ook een materniteit gevestigd. Zwangere vrouwen werden vaak vanuit andere illegale gevangenissen naar daar overgebracht en werden er vastgehouden tot ze bevielen. Hun baby('s) werden daarna van hen afgenomen door militairen en ondergebracht bij families van militairen of bekenden. Het is een van de bekendste schandvlekken van de dictatuur. Veertig jaar later konden al 133 van die baby's opnieuw aan hun echte familie gelinkt worden. 

Vandaag is de plek dus een museum en een herdenkingsplek. Op het terrein zijn ook overheidsagentschappen en mensenrechtenorganisaties gevestigd. Voor de Unesco vertegenwoordigt de plek "de illegale repressie die verschillende militaire dictaturen in de regio uitvoerden".

De Argentijnse president Alberto Ángel Fernández heeft de Unesco bedankt voor de erkenning. "De marineschool bracht de absoluut slechtste aspecten van door de staat gesponsord terrorisme met zich mee. De herinnering moet levend gehouden worden, zodat niemand in Argentinië de horror die hier werd ervaren, vergeet of ontkent", reageerde hij.

Argentinië heeft meer gedaan dan welk ander Latijns-Amerikaans land om de misdaden ten tijde van de dictatuur te berechten. Al verliep dat met de nodige moeite. Al in de jaren 80 werden sommige kopstukken van het dictatoriale regime veroordeeld. In de tweede helft van de jaren 2000 vonden nieuwe processen plaats, nadat ex-president Carlos Menem begin jaren 90 onder anderen ex-dictator Jorge Videla gratie had verleend.

Sinds 2006 vonden zo'n 300 processen plaats. Verschillende kopstukken, op dat moment vaak stokoude mannen, werden (opnieuw) tot levenslange gevangenisstraffen veroordeeld.