IJsland houdt hart vast voor "ongeziene" vulkaanuitbarsting: "Blijft een kwestie van uren of dagen"

In IJsland baart het vulkanisch Svartsengi-systeem, een vulkaan op het zuidwestelijke schiereiland Reykjanes, experten zorgen. Vulkanische activiteit op die plek is op zich helemaal niet zo gek: een vulkaan daar in de buurt, Fagradalsfjall heeft de voorbije jaren al drie keer kleinere uitbarstingen gekend. Maar wat er nu dreigt te gebeuren, is van een heel andere orde.

Dat merkt ook Jeroen Van Nieuwenhoven, een Belgische natuurfotograaf in IJsland. "We zijn al twee weken aan het praten over seismische activiteit in de buurt van de warmwaterbronnen van de Blue Lagoon, de grootste toeristische trekpleister van IJsland. Sinds vrijdagmiddag is die seismische activiteit plots op een andere plaats in de buurt veel intensiever geworden. Op enkele uren tijd is er een ondergrondse magmatunnel ontstaan van 14 kilometer lang en die zit nu onder het dorp Grindavik."

De snelheid waarmee de vulkanische activiteit zich ontwikkelt, is volgens Van Nieuwenhoven "schrikwekkend". "Zaterdagochtend zat het magma op 800 meter diepte, vrijdag was dat nog 5 kilometer. Ook de hoeveelheid magma, die mogelijk naar boven zal komen, is ongezien in de regio."

"Iedereen is compleet in shock omwille van de locatie, de snelheid en grootte. Zelfs onze beste wetenschappers staan met hun mond vol tanden te kijken naar wat zich nu zal ontplooien." 

IJsland is een van de meest geologisch actieve regio's ter wereld, met ongeveer 30 actieve vulkanische plaatsen. Het gebied rond Reykjanes wordt niet gekenmerkt door grote vulkanen, maar het is een gebied van veel breuklijnen waarlangs magma naar boven kan komen, legt Karen Fontijn, vulkanologe aan de VUB uit.

"In die regio zijn er elke 800 à 900 jaar intense periodes van activiteit, met verschillende uitbarstingen op een rij. Sinds 2021 is er een nieuwe episode gestart, met uitbarstingen van lavastromen. Die heeft toen 6 maanden geduurd. Vorig jaar was er een kortere episode en nu komt er wellicht een nieuwe episode aan."

Het blijft onduidelijk wanneer de uitbarsting precies zal volgen en het is ook onmogelijk exact te voorspellen. "Het lijkt er nog altijd op dat het een kwestie van uren of dagen is", zegt Fontijn.

"Gisteren en vannacht is de intensiteit van seismische activiteit iets afgenomen, maar dat was de laatste twee keren ook het geval. Vlak voor de effectieve uitbarsting was de seismische activiteit toen ook net iets afgenomen en dat is nu opnieuw het geval. Het is zeker niet stilgevallen. Het is ook perfect mogelijk dat er geen uitbarsting komt, maar die kans is relatief klein."

De vergelijking met de uitbarsting van de Eyjafjallajökull is niet van de lucht, maar in IJsland zelf worden vaker parallellen getrokken met de minder bekende uitbarsting in Holuhraun, in de IJslandse hooglanden, in 2014. "Daarbij is toen een scheur geopend die twee kilometer lang is. Het lavaveld dat daarbij ontstaan is, kan je vanuit de ruimte zien: een grote zwarte vlek in de hooglanden", zegt Van Nieuwenhoven.

Het dramatische is dat dat nu kan gebeuren in bewoond gebied. Alle 4.000 bewoners van het dorp Grindavik zijn geëvacueerd en de noodtoestand is afgekondigd, maar het blijft afwachten hoe de situatie zal evolueren. "Zelfs de autoriteiten zijn er vertrokken. Ze gaan er nu vanuit dat de scheur zich vlak naast het dorp zal openen. De kans is groot dat het dorp verloren is." Ook de toeristische attractie Blue Lagoon, een geothermisch bad ten zuidwesten van de hoofdstad Reykjavik, werd gesloten uit voorzorg.  

"Het typische aan uitbarstingen in die regio, is dat die zich meestal voordoen over een vrij grote lengte", legt Fontijn uit. "We weten nu dat er magma aanwezig is over een lengte van 15 kilometer. Dat wil niet zeggen dat het over die volledige lengte zal uitbarsten, maar dat zal wel over een vrij groot deel van die lengte gebeuren. Er vormen zich dan meestal lavastromen die relatief gezien ongevaarlijk zijn, maar die natuurlijk wel in de richting van het dorp kunnen lopen. Het grote probleem is dat dat vrij lang kan duren, dan kan maandenlang aanhouden, dat zijn dus lavastromen die zich ophopen."  

"Het grote probleem is dat een deel van dat magma zich ook onder de zeebodem bevindt", besluit Fontijn. "Als het vlak voor de kust van Grindavik gebeurt, dan verwachten we veel meer explosieve activiteit. Het hete magma komt dan in contact met het koude zeewater en dat leidt tot stoomexplosies en veel vorming van as-partikels. En dat is natuurlijk lastiger, want dat leidt tot as-uitval in de regio."

"De laatste drie jaar heb ik heel veel foto's gemaakt van uitbarstingen in IJsland", zegt Van Nieuwenhoven. "Ik kan het nu niet. Ik denk niet dat het gepast is om nu veel foto's te maken van iets dat waarschijnlijk een groot drama zal worden."