Premier Wilders of tóch nog Timmermans? Dit zijn de vijf scenario’s

Om een goed overzicht te hebben, halen we er nog even de voorlopige zetelverdeling bij. De PVV van Geert Wilders haalt er 37 binnen, dat zijn er maar liefst 20 meer dan bij de verkiezingen in 2021. De VVD (de partij van ontslagnemend premier Mark Rutte; nvdr) kreeg een optater van jewelste en moet 10 zetels inleveren. Daardoor wipt de linkse combinatie met GroenLinks-PvdA en dus Frans Timmermans nipt over hen. De NSC (de nieuwe partij van Pieter Omtzigt; nvdr) deed het verrassend goed en strandde op 20 zetels. Maar wat zijn nu de opties?

Reken maar dat Wilders over rechts wil, maar die piste is makkelijker gezegd dan gedaan. Hij wil immers wel met anderen, maar zij niet met hem. De meest voor de hand liggende coalitie is er één van PVV met VVD en NSC. Die route ligt echter bezaaid met rotsblokken. Omtzigt smeet de deur in de campagne dicht, vanwege het standpunt van Wilders over de islam. “Met die standpunten kan je geen regering vormen”, stelde Omtzigt toen. “Je dient je aan de grondwet te houden.”

Maar let wel: diezelfde Omtzigt zette gisteravond heel voorzichtig de deur weer op een kiertje. “Dit vraagt van politici over schaduwen heen te stappen. Nederland zal en moet bestuurd worden, wij zijn beschikbaar.” Veelzeggend: Omtzigt wilde niet herhalen dat hij de PVV nog steeds uitsluit.

Maar voor een rechts meerderheidskabinet is ook de VVD nodig. Leider Dilan Yesilgöz reikte aanvankelijk de hand naar de PVV, maar zei later niet in een kabinet te stappen waarin Wilders de grootste is. “Het voortouw ligt nu niet bij ons”, klonk het terughoudend.

Wilders richtte zich in zijn speech impliciet tot de VVD, de NSC en de BoerBurgerBeweging. “Ik doe een oproep aan andere partijen. De campagne is voorbij, de kiezer heeft gesproken. We zullen met elkaar moeten gaan samenwerken. Op zoek naar overeenkomsten. Iedere partij, ook de onze, zal over zijn schaduw heen moeten stappen. Aan ons zal het niet liggen. Met 37 zetels gáán wij ook besturen.”

Je zou het een plan B kunnen noemen: een zakenkabinet, met vakministers in plaats van partijprominenten. Het was iets dat Pieter Omtzigt bijvoorbeeld zelf eerder ook al opperde. Maar, let wel: Omtzigt bedoelde het wel in de zin dat híj daar premier van zou willen worden. Wilders gaat natuurlijk niet na zo’n verpletterende overwinning het Torentje - het gebouw in Den Haag waar de werkkamer van de minister-president zich bevindt - afstaan en de teugels uit handen geven.

Minder stabiel en dus minder geliefd, maar ook een minderheidskabinet is een optie. Concreet gaat het om een verbond van partijen die samen minder dan een meerderheid van 76 zetels in de Tweede Kamer hebben. Het is vooral in theorie een mogelijkheid. Want wie stapt daar nu in? Minderheidskabinetten zijn natuurlijk per definitie instabieler: een meerderheid kan elke dag het vertrouwen in het kabinet opzeggen. En dat maakt het nóg minder aantrekkelijk om te gaan regeren met de PVV in zo’n constructie.

KIJK. Wilders: “Nederlander komt weer op één”

Een nachtmerriescenario voor Wilders is wat bijvoorbeeld in Polen lijkt te gebeuren. Daar won een maand geleden de conservatieve partij PiS de verkiezingen, maar de liberale partijen - die wel samen een meerderheidscoalitie konden vormen - lijken er daar met de macht vandoor te gaan en houden winnaar PiS liefst buiten de coalitie. Het is iets wat in Nederland in 1977 voor het laatst gebeurde: toen won Joop den Uyl de verkiezingen voor de PvdA, maar de formatie daarna mislukte. CDA en VVD gingen er daarna met de macht vandoor.

Het ligt niet voor de hand met de winst van de PVV, maar toch is een links kabinet een mogelijkheid als het over rechts mislukt. Gisteravond werd er achter de schermen bij GroenLinks/PvdA al druk gerekend: samen met VVD, NSC en D66 is er ook een línks meerderheidskabinet (zonder PVV dus) mogelijk, met premier Frans Timmermans. “Een mooie middencoalitie”, aldus een partijbron. Maar tegelijk geldt ook: hoe democratisch is het als andere partijen voorbij gaan aan de historische overwinning van Wilders? En tot slot is het ook de vraag of de VVD hieraan überhaupt mee zou willen doen.