Na het succes van Klimaatzaak: kan je de Belgische staat zomaar voor de rechtbank slepen?

In 2014 stapte de vzw Klimaatzaak naar de rechter omdat ze vond dat de Belgische overheid niet voldoende inspanningen levert om de klimaatverandering tegen te gaan. Het Brusselse hof van beroep geeft Klimaatzaak nu gelijk, en veroordeelt de Belgische staat, het Vlaams Gewest en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest omdat ze onvoldoende maatregelen nemen om de mensenrechten te beschermen. De overheden worden nu verplicht om de uitstoot van broeikasgassen sneller te reduceren. Die moeten in 2030 55 procent lager liggen dan in 1990. 

De Belgische klimaatzaak was in 2014 de tweede wereldwijd in zijn soort, na Nederland. Maar kan je als burger de Belgische staat zomaar voor de rechtbank slepen? 

Als je naar de rechter wil stappen, heb je altijd een persoonlijk en rechtstreeks belang nodig, zo klinkt het bij Benoît Allemeersch, hoogleraar gerechtelijk recht aan de KU Leuven. “Als je bijvoorbeeld vaststelt dat een oude dame in jouw straat haar huis moeilijk kan verlaten, omdat bepaalde buren steeds hun bestelwagen op haar oprit parkeren, kan jij niet in de plaats van de buurvrouw naar de rechter stappen. Ook niet wanneer je dat goed bedoelt. De rechter zal dan zeggen dat je geen persoonlijk en rechtstreeks belang hebt.”

Of je al dan niet persoonlijk belang hebt, zal bepalen of jouw zaak ontvankelijk wordt verklaard of niet. Dat eigen belang is zoals een poortje waar je door moet om “het strijdtoneel”, de rechtbank, te kunnen betreden, aldus Allemeersch. “Je kan dat vergelijken met het Colosseum in Rome. In de arena of voor de rechter zal de discussie gevoerd worden, maar voordat je die arena mag betreden, moet je door een poortje. En door dat poortje geraak je niet als je enkel maar een algemeen belang kan aantonen.” 

Zelfs wanneer je door dat poortje van het eigen belang geraakt, is de kans nog steeds reëel dat je het niet haalt in zo’n zaak. “Je kan niet zomaar naar de rechtbank stappen omdat je vindt dat er niets wordt gedaan aan de uitstoot van stikstof. Je zal, zelfs wanneer je kan aantonen dat je een persoonlijk belang hebt, moeten bewijzen dat je schade lijdt door het gebrekkig optreden van de overheid”, zo verduidelijkt Allemeersch.

Op dat principe van het eigen belang bestaan wel uitzonderingen, en het is net zo’n uitzondering waar vzw Klimaatzaak gebruik van heeft gemaakt. “Sinds een tijdje mogen mensenrechtenorganisaties in het algemeen belang een claim instellen wanneer de mensenrechten geschonden zijn. Maar dan moet wel het gaan over een rechtspersoon, zoals hier een vzw”, verduidelijkt Allemeersch. De rechter heeft in deze zaak geoordeeld dat vzw Klimaatzaak onder die uitzondering valt, en de zaak dus voor de rechter mocht brengen. 

Dat rechters een overheid kunnen controleren, zoals hier is gebeurd, is volgens Allemeersch eigen aan de rechtsstaat, en dat moeten we toejuichen. “In een rechtsstaat kan de overheid regels maken, maar ze zal zelf ook gebonden zijn door die eigen regels”, zo zegt Allemeersch. “In Noord-Korea maakt de overheid ook heel wat regels, maar is ze er zelf niet door gebonden.” 

Het is volgens de hoogleraar dan ook goed dat rechters overheden kunnen controleren. Maar net zoals burgers regels en procedures hebben die ze moeten volgen wanneer ze naar de rechtbank stappen, heeft een rechter die ook. “Rechters mogen zelf het politieke beleid niet uitvoeren”, aldus Allemeersch. “Zo mogen ze absoluut geen wetten schrijven of in de plaats van de regering bepaalde beleidskeuzes maken. Ze mogen niet op dat stoeltje van de overheid gaan zitten.” 

Wat doen rechters dan wel? Rechters moeten een geschil oplossen door het recht (onze wetten en regels) toe te passen op een concreet feit, en daar vervolgens over te oordelen. Een rechter mag met andere woorden oordelen of het beleid van de overheid wettelijk of onwettelijk is, maar niet of dat beleid nu goed of minder goed is. “Dat is een lijn in het zand die we trekken, en waar de rechter niet over mag wanneer hij moet oordelen over het optreden van de overheid”, verduidelijkt Allemeersch. 

En dat is net waar volgens Vlaams minister van Omgeving Zuhal Demir (N-VA) het schoentje knelt. Minister Demir vindt dat klimaatbeleid een politieke keuze is, en is van mening dat de rechter een fout heeft gemaakt. “Het komt aan de politiek toe om doelstellingen vast te leggen en daar maatregelen aan te koppelen. Dit overlaten aan een rechter is niet de bedoeling”, klinkt het bij de minister. Minister Demir heeft aangegeven dat ze cassatieberoep zal aantekenen tegen de beslissing van het hof van beroep. 

Heeft het cassatieberoep van minister Demir kans op slagen? Benoît Allemeersch durft het niet te zeggen. Wetenschappelijk valt er volgens de hoogleraar voor beide kanten wel iets te zeggen, maar het kan beide kanten uitgaan.

“We zien wel dat de grens wordt opgezocht”, vult Allemeersch aan. “Dat gebeurt doorgaans bij zaken wanneer mensen of groepen het gevoel hebben dat er politieke stilstand is en ze de juridische toetsing als hefboom gebruiken. Daarvoor gebruiken ze dan vaak het argument van de mensenrechten. Een rechter kan niet toetsen wat goed of minder goed beleid is. Maar als het beleid de mensenrechten schendt, kan je als rechter wel zeggen dat dat beleid onwettelijk is, en dan kan je ook ingrijpen.” De rechter in deze zaak balanceert volgens Allemeersch op die grens. En het zal uiteindelijk aan het Hof van Cassatie zijn om te oordelen of die grens al dan niet werd overschreden.